Γυπαετός
Ο γυπαετός (επιστ. Gypaetus barbatus) αποτελεί το σπανιότερο είδος γύπα από τα τέσσερα που υπάρχουν στην Ευρώπη, του οποίου ο πληθυσμός έχει μειωθεί δραματικά στην Ελλάδα και κινδυνεύει άμεσα με εξαφάνιση. Παλαιότερα το είδος ήταν διαδεδομένο σε όλη την Ελλάδα, αλλά σήμερα έχει περιοριστεί αποκλειστικά στην Κρήτη. Παρόλο που παλαιότερα υπήρχαν 25 ζευγάρια σε όλη την Ελλάδα, το 1995 υπήρχαν μόνο 4 ζευγάρια στην Κρήτη.
Το όνομα barbatus σημαίνει γενειοφόρος και προέρχεται από το μικρό γένι από μαύρες τρίχες που έχει κάτω από το ράμφος του. Έχει μακριές μυτερές φτερούγες και μεγάλη ρομβοειδή ουρά. Χαρακτηριστικά επίσης είναι το δυναμικό και γρήγορο πέταγμά του και οι ελιγμοί του, παρά το μεγάλο βάρος του (5-7kg) και το άνοιγμα των φτερών του, που φτάνει τα 2,80μ στα ενήλικα άτομα. Τα νεαρά πουλιά έχουν γκρίζο χρώμα, ενώ τα ενήλικα ασπροκίτρινο κεφάλι και ξανθοκάστανο ή πορτοκαλί σώμα. Οι φτερούγες και η ουρά είναι γκριζόμαυρες από πάνω και καστανόμαυρες από την κάτω πλευρά τους. Το πορτοκαλί χρώμα της κοιλιάς οφείλεται στο «μακιγιάρισμα» των φτερών του με σκουριά, που προσλαμβάνει, καθώς τρίβεται στα ασβεστολιθικά πετρώματα, ενώ το φυσικό χρώμα του είναι υπόλευκο.
Ο γυπαετοί διατηρούν μεγάλες επικράτειες 350 τετραγωνικών χιλιομέτρων, όπου μένουν για όλη τους τη ζωή σε ζευγάρια. Αν ένα άτομο πεθάνει, τότε το άλλο ταίρι παραμένει στην επικράτεια του μοναχικό, με αποτέλεσμα να μην αναπαράγεται το είδος. Για να ξαναβρεί μια επικράτεια το ζευγάρι της, πρέπει να γεννηθεί ή να εισαχθεί ενήλικος μοναχικός γυπαετός από διπλανή επικράτεια. Έτσι, σήμερα στην Κρήτη, όπου υπάρχουν συνολικά 13 επικράτειες γυπαετών, υπολογίζεται ότι ζουν 4-6 ζευγάρια γυπαετών (2004) ενώ οι υπόλοιπες επικράτειες έχουν μοναχικά άτομα. Έτσι, τα συνολικά άτομα στην Κρήτη είναι περίπου 30, με τα 10 περίπου να είναι νεαροί γυπαετοί και μόλις τα 8-12 να είναι σε θέση να αναπαραχθούν. Η συντριπτική πλειονότητα των νεαρών που γεννιούνται κάθε χρόνο (2-3) προέρχεται από δύο επικράτειες: της Δυτικής Κρήτης και του Εθνικού Πάρκου Λευκών Ορέων.
Οι γυπαετοί απαντώνται το χειμώνα σε κοιλάδες, ενώ το καλοκαίρι αποσύρονται σε μεγαλύτερο υψόμετρο κοντά στα 2000μ. Συνήθως παρατηρούνται κοντά σε βράχια ή απότομες ορθοπλαγιές, τόσο στην ενδοχώρα όσο και σε παράκτιες περιοχές. Σε κάθε επικράτεια το ζευγάρι χτίζει σε μικρές σπηλιές 1-2 φωλιές (έχουν παρατηρηθεί έως 7), τις οποίες χρησιμοποιεί εναλλακτικά. Στην Κρήτη έχει καταγραφεί η χαμηλότερη ενεργή φωλιά (300μ) και η πρωιμότερη ωοτοκία του είδους (10 Οκτωβρίου) παγκοσμίως. Ο γυπαετός γεννά 1-2 αβγά από τα μέσα Νοεμβρίου έως τα τέλη Ιανουαρίου και η επώαση διαρκεί 53-55 ημέρες, από τα οποία επιζεί μόνο ένας νεοσσός. Οι νεαροί γυπαετοί εγκαταλείπουν την φωλιά τους μετά από 120-130 ημέρες και παραμένει στη γενέθλια επικράτεια για 3-5 μήνες επιπλέον.
Στην Κρήτη τον ονομάζουν και κοκαλά, καθώς τρέφεται κατά 80-90% με κόκκαλα από πτώματα, τα οποία εντοπίζουν συνήθως με τη βοήθεια άλλων πτωματοφάγων ζώων. Η παρατήρηση ενός γυπαετού την ώρα που τρώει είναι μοναδική εμπειρία, καθώς ανεβάζει τα μεγάλα κόκκαλα σε μεγάλο ύψος σε βραχώδεις, απότομες πλαγιές (σπάστρες), ακολουθώντας τα με χαρακτηριστική ελικοειδή κάθοδο, ώσπου σπάσουν. Τα μικρότερα κόκκαλα τα καταπίνει ολόκληρα και τα χωνεύει εύκολα, λόγω των πανίσχυρων γαστρικών υγρών στο στομάχι του. Αυτή η διατροφική του συνήθεια φαντάζει περίεργη, αλλά τα κόκαλα αποτελούν μια πολύ θρεπτική και εύκολα αποθηκεύσιμη τροφή, για την οποία επιπλέον έχει ελάχιστους ανταγωνιστές.
Στη Κρήτη, ο γυπαετός εξαρτάται αποκλειστικά από τη νομαδική κτηνοτροφία, καθώς οι μικρές ομάδες αιγοπροβάτων που ζουν σε ημιάγρια κατάσταση σε όλους τους ορεινούς όγκους του νησιού αποτελούν σημαντική πηγή τροφής του. Οι κυριότερες απειλές για το απειλούμενο είδος στην Κρήτη είναι η λαθροθηρία και η χρήση δολωμάτων, που στοχεύει στην εξολόθρευση κορακιών και αδέσποτων σκύλων. Άλλες απειλές είναι η όχληση στις θέσεις φωλιάσματος, η οποία επιτείνεται με την ανεξέλεγκτη διάνοιξη αγροτικών δρόμων που πάνε στα πιο δύσβατα σημεία. Επίσης, η πιθανή έλλειψη τροφής την περίοδο της εκκόλαψης του νεοσσού, όταν αυτός δεν μπορεί να τραφεί με κόκαλα, αποτελεί το κρισιμότερο στάδιο του αναπαραγωγικού κύκλου.
Οι γυπαετοί της Κρήτης σήμερα προστατεύονται και παρακολουθούνται στενά από τους επιστήμονες. Έχουν κατασκευαστεί 7 ανοιχτές ταΐστρες και τους δίνεται τροφή συχνά (πτώματα από μεγάλα ζώα, όπως γαϊδούρια ή κατσίκες), ενώ παράλληλα γίνεται προσπάθεια ενημέρωσης των κατοίκων για την κρισιμότητα που αντιμετωπίζει το είδος. Επίσης, τα τελευταία χρόνια έχει προκύψει κι ένας άλλος πιθανός κίνδυνος γενικά για τα αρπακτικά πτηνά, που είναι οι ανεμογεννήτριες που έχουν τοποθετηθεί σε πολλές βουνοκορφές. Πράγματι, πολλά άλλα αρπακτικά πτηνά μπερδεύονται από τις ανεμογεννήτριες και έχουν χτυπηθεί θανάσιμα.
