Κρήτη

Ηράκλειο

Πύργοι είχαν κτιστεί και σε άλλες περιοχές του νομού Ηρακλείου. Στον Πανασό Καινουργίου, στην τούρκικη γειτονιά που βρισκόταν νοτιοανατολικά του χωριού και απείχε από το χωριό περίπου 500 μέτρα, υπήρχε πύργος, στον οποίο κατέφυγαν οι Τούρκοι στην επανάσταση του 1821. Τον πύργο προσπάθησαν να καταλάβουν οι οπλαρχηγοί της περιοχής με αρχηγό τον Αστρινό Χατζηδάκη. Η επιχείρηση δεν πέτυχε και ο Χατζηδάκης σκοτώθηκε. Σήμερα σώζονται μόνο τα χαλάσματα κάποιων τοίχων.

Πύργος υπήρχε και στην Καρκαδιώτισσα Τεμένους. Στην Αληθινή Μεσαράς υπήρχε ο πύργος του Μουλά Ρουστέμη, στον οποίο είχε αιχμαλωτίσει ο Μουλάς τους πρόκριτους της Πόμπιας. Ο Καπετάν Κόρακας με έξι συντρόφους του εξανάγκασε το Μουλά να απελευθερώσει τους κρατούμενους του. Ενετικό μέγαρο με το όνομα Κονάκι σώζεται και στην Πόμπια, με πολύ ωραίες σκάλες και σκαλιστά παράθυρα.

Στην Ανώπολη Πεδιάδας υπήρχε ο πύργος του Φεουδάρχη N. Bono, τα θεμέλια του οποίου υπάρχουν και σήμερα. Στον Bono είχε παραχωρηθεί η περιοχή ως φέουδο το 1370. Πύργοι είχαν κτιστεί και στις περιοχές της Αγίας Πελαγίας και του Φόδελε, για την προστασία των παραλιών.

Στην πεδιάδα των Μαλίων υπήρχε ο Πύργος του Κούντουρου. Στον Πύργο αυτό, όπου είχαν ταμπουρωθεί οι Τούρκοι, επιτέθηκαν στις 7 Αυγούστου 1868, οι επαναστάτες με τους Λασιθιώτες οπλαρχηγούς Κοζυράκη και Κοκκινάκη και τους Πεδιαδίτες Σφακιανάκη, Τυλλιανάκη και Λιμνιωτάκη.

Ως πύργος, είχε χρησιμοποιηθεί από τους Τούρκους τον Μάρτιο του 1868, επίσης το Κονάκι του Καλοψούζη στις Γούβες Πεδιάδας, όπου ταμπουρώθηκαν πολεμώντας τους επαναστάτες.

Νότια του Τυμπακίου και αρκετά κοντά στη θάλασσα, υπάρχει η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας της Πυργιώτισσας. Κοντά στην εκκλησία αυτή είχε ανεγερθεί κατά τη Β’ Βυζαντινή Περίοδο (961-1204) ένας μικρός πύργος από τους Βυζαντινούς για να επιτηρεί και να προστατεύει την περιοχή από τις ληστρικές επιδρομές των πειρατών. Ο πύργος αυτός έμεινε στην ιστορία ως Πύργος της Πυργιώτισσας (Castel Priotissa) και από αυτόν πήρε το όνομα της ολόκληρη η περιοχή. Φαίνεται ότι οι Ενετοί, για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα τους, γκρέμισαν τον αρχικό πύργο κι έκτισαν νέο μεγαλύτερο πριν το 1340. Ο πύργος, που ήταν προειδοποιητικός (torrete di aviso) αναφέρεται σε σημείωμα του Μπασιλικάτα (1615) στην αριστερή όχθη του Γεροπόταμου ή Μαλονίτη. Ο πύργος καταστράφηκε πολλές φορές από τους κουρσάρους. Πιστεύεται ότι η τελευταία επιδρομή έγινε από τους Άραβες του Αμπού Χαφς Ομάρ, που κατέλαβε την Κρήτη το 824-827. Παλαιότερα, Θεωρούνταν ότι οι Άραβες αυτοί αποβιβάσθηκαν στη Ψαρή Φοράδα. Μια από τις καταστροφές του πύργου ήταν κι εκείνη του 1558 από τους Τούρκους, για να αναδομηθεί με σχέδιο του Giulio Savorgnan. Από τα τέλη όμως του 16ου αιώνα αναφέρεται ως κατεστραμμένος. Γύρω από τον πύργο αναπτύχθηκαν βούργοι, που τελικά εξελίχθησαν σε χωριά. Τέτοια χωριά υπήρχαν το 1583 συνολικά 22, με 2500 κατοίκους. Σήμερα από τον πύργο δεν σώζεται τίποτα

Δυτικά του Τυμπακίου και σε μικρή απόσταση, βρίσκεται ο παραθαλάσσιος οικισμός του Κόκκινου Πύργου. Ο οικισμός ονομάσθηκε έτσι από ένα πύργο που ήταν κτισμένος εκεί με κοκκινόχωμα.

Λασίθι

Εκτός από τους πύργους που ήδη αναφέραμε, ο Νομός Λασιθίου είχε ακόμη πάρα πολλούς πύργους. Ένας από αυτούς βρισκόταν στον Πετρά Σητείας, όπου το 1828 οι επαναστάτες ανάγκασαν να παραδοθεί η 35μελής φρουρά του. Ο πύργος αυτός είχε βάση με αντηριδωτό cordone και είχε μια στενή τοξωτή πόρτα, από όπου ξεκινούσε μια σκάλα για τον πρώτο όροφο. Σήμερα δεν υπάρχουν ίχνη του πύργου.

Βόρεια από τις Μάλλες Ιεράπετρας, στο λόφο Καζάρμα, υπήρχε ορθογώνιος τούρκικος πύργος, 7x7, με δύο προμαχώνες στη νότια πλευρά του, ο οποίος ανήκε πιθανόν στον Χάνιαλη. Τα ερείπια του σώζονται ακόμη και σήμερα. Εδώ στρατοπέδευσε στις αρχές του 1823, ο Χασάν Πασάς, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας κατά των χωριών της Νότιας Δίκτης.

Κοντά στο Καλογέρους Ιεράπετρας, δυτικά της πόλης, υπήρχε κι ο πύργος του Χατζή Αλή, που αποτελούσε φυλάκιο των κατακτητών στους πρόποδες των Λασιθιώτικων Βουνών. Ο πύργος αυτός ήταν πάντα στόχος επαναστατών. Στις 27 Νοεμβρίου 1868, οι οπλαρχηγοί της περιοχής Εμμ. Λακέρδας και Εμμ. Χατζάκης κτύπησαν τους Τούρκους σε αυτόν και τους ανάγκασαν να καταφύγουν στο κάστρο της Ιεράπετρας.

Επίσης, στο χωριό Σταυρός ή Καπίστρι, βόρεια του κάμπου της Ιεράπετρας, βρίσκονται τα ερείπια πύργου. Ο πύργος φράσσει τον κάμπο της Ιεράπετρας (Λαρίσσιον Πεδίον) από τα βόρεια.

Ενετικός Πύργος είχε κτιστεί και στη νήσο Χρυσή στις αρχές του 14ου αιώνα. Ο πύργος κτίστηκε από τον Ανδρέα Δάνδολο, στον οποίο είχε δοθεί ως φέουδο το νησί, για να εξοντώσει του Αλγερινούς πειρατές που λυμαίνονταν τα νότια παράλια της Κρήτης.

Ενετικός πύργος υπήρχε και στη Λατσίδα. Σε ένα άλλο χωριό του Μιραμπέλου, στον Σκινιά, υπάρχουν τα ερείπια του Ενετικού ή Βυζαντινού κυκλικού κατασκοπευτικού πύργου του Προφήτη Ηλία. Ο πύργος είναι κτισμένος πάνω στον λόφο του Προφήτη Ηλία και μέρος του στέκεται ακόμη όρθιο.

Ένας άλλος πύργος ήταν κτισμένος στην Ανατολή Ιεράπετρας. Είχε κτιστεί από Ενετό φεουδάρχη, πιθανόν από τον Ιάκωβο Μπαρότση ή τον Φρατζέσκο Μουδάτσο, και ύστερα χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους. Σήμερα σώζονται ερείπια του στο νοτιοανατολικό άκρο του χωριού. Από αυτά βλέπουμε ότι το σχήμα του ήταν ορθογώνιο και η συνολική έκτασή του ξεπερνούσε το 1.5 στρέμμα. Στη βόρεια πλευρά του σώζεται κτήριο διαστάσεων 5μx6μ, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας του καλύπτεται σήμερα από κατοικίες.

Άλλοι πύργοι που αναφέρονται σε έγγραφα του Gerola είναι ο πύργος της Τουρλωτής, του Χανδρά (πιθανόν είναι ο Πύργος της οικογένειας Salamon) και στη Σφάκα. Πύργος αναφέρεται και στα Μουλιανά Σητείας, ο οποίος δεν σώζεται.

Ρέθυμνο

Πύργος υπήρχε και στην περιοχή της Σκαλέτας. Ήταν Τούρκικος και αργότερα περιήλθε στην κυριότητα της Μονής Αρσανίου, γι’αυτό λεγόταν Αρσανιανός Πύργος. Επίσης, πύργος υπήρχε στην Πίκρη Αρκαδίου, ο οποίος ανήκε στον Ενετό άρχοντα Γεώργιο Clodio και χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους για την επίβλεψη της Μονής Αρκαδίου. Ωστόσο, βίλα του Clodio υπήρχε και στο Χρομοναστήρι, η οποία σήμερα στεγάζει το Πολεμικό Μουσείο του Ρεθύμνου. Συνεχίζοντας, ενετικός πύργος υπήρχε στους Αβδανίτες Κουλούκωνα.

Γενουάτικος πύργος αναφέρεται στο χωριό Βενί Αρκαδίου. Ενετικά κτίσματα και τούρκικος πύργος αναφέρονται και στην Αμνάτο, όπου σκοτώθηκε το 1826 ο Ν. Ανδρακός. Παρομοίως, στον Άνω Μαρουλά υπήρχε οχυρός πύργος, όπου στις 7 Ιουνίου 1821 οι Τούρκοι, με αρχηγό τον Χατζαλάκη, αφού προηγουμένως έσφαξαν κάποιους χριστιανούς και τον ιερέα τους, αλληλοσφάχτηκαν για τα μάτια τριών όμορφων κοπελών.

Ενετικά μέγαρα αναφέρονται, επίσης, στο Μέρονα Αμαρίου, δίπλα στην Εκκλησία της Παναγιάς, αλλά και στο χωριό Αλφά Μυλοποτάμου. Από έκθεση του 1594, μαθαίνουμε ακόμη ότι στην Πηγή υπήρχε ο Ενετικός Πύργος Σαγκουινάτου. Τέλος, σώζεται φωτογραφία πύργου στο Γεράνι.

Χανιά

Στην περιοχή του Γερανίου βρισκόταν ο πύργος του Αζίζ Μπέη. Στα περάσματα του πύργου αυτού ο Ι. Γερανιώτης το 1826 εξόντωσε ολόκληρο Τούρκικο απόσπασμα 50 ανδρών υπό τον Χατζή Χασόμπεη.

Επίσης, σε ένα ύψωμα ανατολικά του οικισμού Άνυδροι, στη θέση Στέρνες, υπάρχουν τα ερείπια του πύργου των Ανύδρων με χαλάσματα υδατοδεξαμενών και τειχών. Οι πληροφορίες για τον πύργο αυτόν είναι πενιχρές.

Στη Γεωργιούπολη, οι Τούρκοι είχαν οικοδομήσει ένα μέγαρο – διοικητήριο, που χρησιμοποιούντο κι ως πύργος. Το 1878, μετά τη Γενική Συνέλευση που έγινε εδώ, οι επαναστάτες κατέστρεψαν το κτίριο αυτό από τα θεμέλια του.

Στον Άγιο Κυρ-Γιάννη Κισσάμου, ο τρομερός γενίτσαρος Μεχμέτ Εμίνης είχε κτίσει πύργο ισχυρό για να καταδυναστεύσει τους χριστιανούς της δικαιοδοσίας του, των χωριών Καλάθενες και Τσικαλαριά. Τον Εμίνη σκότωσε ο γενναίος Βασιλ. Φαράντος.

Επιπλέον, σύμφωνα με τον περιηγητή V. Bernand που ήλθε στην Κρήτη το 1897, ο «Μουσταφά Πασάς δήμευσε για αγαθά των γενιτσάρων» στο Φουρνέ Κυδωνίας και «κατέλαβε τον τόπο τους. Κατασκεύασε ένα μεγάλο παλάτι από πέτρα, οι θόλοι του στέκονται ακόμη όρθιοι μέσα σε ένα δάσος από μυρτιές και κουφοξυλιές. Εκεί, κάθε χρόνο ερχόταν να περάσει τις ζέστες».

Πύργος υπήρχε επίσης στην περιοχή της Χαλέπας, που λεγόταν Πύργος Ουζούνη ή Ζούνη. Το ισόγειο της είναι ύστερης Ενετικής περιόδου, ενώ το πάνω μέρος με τις πολεμίστρες της πρώιμης Τουρκοκρατίας. Είναι άγνωστη η προέλευση της ονομασίας του.

Πύργος υπήρχε επίσης και στο Κερατίδι Κυδωνίας, το σημερινό χωριό Λίμνη, όπως και στο Σταυρό Σελίνου. Ο πύργος αυτός κτίστηκε κάπου στο 1821, αφού δεν αναφέρεται στην επίθεση των Επαναστατών στις 6/12/1821 με τον Γεώργιο Δασκαλάκη ή Τσελεπή, που σκοτώθηκε εκεί. Τον πύργο αυτόν κατέλαβαν οι επαναστάτες το 1897.

Ο οικισμός Χαρβάτα, που μετονομάστηκε σε Περιστέρι, ανήκε στις Βουβές Κισσάμου, και εδώ αναφέρεται ένας πύργος, στον οποίο, το 1821, ο οπλαρχηγός Ιωάννης Παπαδογιωργάκης ή Γερανιώτης με 25 συντρόφους του, εισόρμησε ξαφνικά και αφού σκότωσε δέκα Τούρκους, λαφυραγώγησε πολλά όπλα. Στη συνέχεια, την ίδια νύχτα, ήλθε στο χωριό Κυρτομάδω και αφού αποδεκάτισε τους Τούρκους, έφτασε στο Θέρισο. Ήταν η πρώτη πολεμική επιχείρηση στην Κρητική Επανάσταση του 1821.

Στο Καβούσι Κισάμου υπήρχε ένας άλλος πύργος που είχε κτιστεί τον 16ο-17ο αιώνα. Σήμερα σώζεται τμήμα του. Ενετικός πύργος υπήρχε και στις Βρύσες, σε μικρό ύψωμα νοτιοανατολικά του χωριού.

Άλλος πύργος υπήρχε στα Παρδαλιανά, κοντά στο Κακοδίκι. Ανήκε στον αιμοβόρο γενίτσαρο Τζιναλή (Χανιαλή) , ο οποίος σκοτώθηκε από επαναστάτες.