Κρίνος της Άμμου
Το λευκό κρινάκι της άμμου (επιστ. Pancratium maritimum), γνωστό κι ως αμαρυλλίς, παγκράτιο, κρίνος της Κνωσού, ζαφορά ή κρόκος είναι ένα πανέμορφο φυτό που κατακλύζει τους αμμόλοφους της Κρήτης κάθε χρόνο, από τον Αύγουστο ως τον Οκτώβριο. Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια η εμφάνιση του έχει περιοριστεί σε λίγες παραλίες, λόγω της συρρίκνωσης των αμμοθινών όπου ζει. Πλέον, το κρινάκι θεωρείται κινδυνεύον είδος και προστατεύεται από την ελληνική και διεθνή νομοθεσία.
Το κρινάκι είναι πολυετές, βολβώδες φυτό με παχύ κορμό σαν καλάμι που φτάνει σε ύψος τα 40cm, ενώ η ρίζες του φτάνουν το 1.5m βάθος όπου σχεδόν μουλιάζουν στο θαλασσινό νερό. Το φυτό είναι θαμμένο κάτω από την άμμο το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου. Ανθίζει το φθινόπωρο, ενώ παράλληλα τα μακρυά ταινιώδη φύλλα του έχουν ξεραθεί. Τα άνθη του είναι λευκά, αρωματικά και μεγάλα με κίτρινους ανθήρες που κάθονται πολύ κομψά πάνω στους στήμονες. Τα άνθη ανοίγουν αργά το απόγευμα, όταν και κάνουν την εμφάνιση τους οι νυχτερινές πεταλούδες του είδους Agrius convolvuli που τα γονιμοποιούν. Μάλιστα είναι χαρακτηριστικό ότι τα φυτά αναπαράγονται εκείνη την περίοδο του έτους, που τότε μόνον εμφανίζονται οι πεταλούδες αυτές, κάνοντας κρίσιμη την αλληλεξάρτηση των δύο ειδών.
Οι μικροσκοπικοί μαύροι και ελαφροί σπόροι του μοιάζουν με μικρά κομμάτια κάρβουνο. Οι σπόροι αυτοί παρασύρονται από τον άνεμο ή επιπλέουν στη θάλασσα, η οποία τους μεταφέρει σε παραλίες που βρίσκονται σε μεγάλη αποστάση. Στις παραλίες αυτές θα ανθίσουν μετά από 4-5 χρόνια. Παράλληλα όμως, το φυτό μπορεί να πολλαπλασιάζεται κι από τους βολβούς του.
Το φυτό είναι γνωστό από την αρχαιότητα, καθώς αναφέρεται από τον Διοσκουρίδη και τον Θεόφραστο για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Το φυτό χρησιμοποιείται και σήμερα ως τονωτικό και ειδικά ως τονωτικό του καρδιακού και νευρικού συστήματος, ενω είναι αντιβακτηριδιακό, αντιμυκητιακό, αντιφλεγμονώδες, αντιπαρασιτικό. Πολλά συστατικά που έχουν ανιχνευθεί στο Παγκράτιο έχουν αντιβιοτική δράση, τονώνουν τη μνήμη (βοηθούν στο Αλτσχάιμερ), έχουν σηπτικό μαλακτικό και για βοηθούν σε παθήσεις των νεφρών. Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν το χυμό από το φυτό Παγκράτιο μαζί με μέλι.
Η πρώτη αναπαράσταση του είδους στην ιστορία θεωρείται ότι γίνεται στην τοιχογραφία της Κνωσού με το μπλε πουλί, όπου φαίνονται κρινάκια της άμμου δίπλα στα πόδια του πουλιού. Γι’ αυτό το λόγο κάποιοι τα ονομάζουν και κρινάκια της Κνωσού. Ανάλογες τοιχογραφίες υπάρχουν στη μινωική πόλη του Ακρωτηρίου της Σαντορίνης, με τις νεαρές κρoκοσυλλέκτριες που προσφέρουν κρίνους στη θεά ή στο δωμάτιο (χωρίς πέταλα). Επιπλέον, το κρινάκι πιστεύεται ότι είναι το φυτό Μόλυ που αναφέρει ο Όμηρος ως το «φυτό με άνθη άσπρα σαν το γάλα» που έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσέα για να αντιμετωπίσει τα μάγια της Κίρκης. Τέλος, λέγεται επίσης ότι το χρησιμοποιούσαν και στις τελετές μύησης των Ελευσίνιων μυστηρίων, ενώ λένε ότι είναι τόσο έντονο το άρωμα του, που κρατάει τα πρόβατα μακριά από τις ακτές.
Το φυτό αυτό χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα από τους Μπουσμέν στην Μποτσουάνα σε σαμανιστικές τελετές. Οι σαμανιστές τους ιερείς ξυρίζουν το κεφάλι και τρίβουν τη ρίζα του φυτού προκειμένου να απορροφηθεί για να προσφέρει παραισθητικές και καρδιοτονωτικές ιδιότητες.
