Ναός Παναγίας στην Πατσό
Ο ερειπωμένος ναός της Παναγίας στο χωριό Πατσός Αμαρίου είναι αφιερωμένος στη Γέννηση της Παναγίας. Η μεγαλοπρέπεια του οικοδομήματος και η υψηλή ποιότητα των υλικών κατασκευής και των σωζώμενων τοιχογραφιών, κατατάσσουν το ναό στους σημαντικότερους της Κρήτης. Θεωρείται ότι αποτέλεσε επισκοπική έδρα κατά την Ενετοκρατία, καθώς σώζεται μαρτυρία του 1357 για εγκατάσταση ορθόδοξου επισκόπου.
Ο ναός αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο του τετράστυλου σταυροειδή εγγεγραμμένο σε τρούλο με ευρύ τριμερή νάρθηκα, ενώ η αψίδα του ιερού ήταν ορθογωνική και των δύο παραβημάτων ημικυκλική. Δυστυχώς έχει καταρρεύσει η στέγη εδώ και αιώνες και οι τοίχοι σε αρκετό ύψος, ωστόσο το δάπεδο που αποκαταστάθηκε τον 16ο αιώνα σώζεται σχεδόν ακέραιο.
Ο ναός χρονολογείται στις αρχές του 14ου αιώνα, ενώ έχει υποστεί επεμβάσεις σε μεταγενέστερες περιόδους. Η εκκλησία έχει συνδεθεί με την ισχυρότερη ορθόδοξη χριστιανική οικογένεια της Κρήτης επί Ενετών, του Αλεξίου Καλλέργη, οι οποίοι αποτελούσαν τους ουσιαστικούς κυρίαρχους της περιοχής και χρηματοδότησαν την κατασκευή και την αγιογράφηση των ορθόδοξων ναών. Η Παναγία ίσως λειτούργησε ως μοναστήρι, καθώς υπάρχει μαρτυρία του 17ου αιώνα που αναφέρεται στη Μονή Παναγίας της Πατσιανής.
Ο ναός έφερε στο εσωτερικό του εξαιρετικές τοιχογραφίες των μέσων του 14ου αιώνα, πιθανώς από κάποιο εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης που έφερε η οικογένεια Καλλέργη στην Κρήτη. Οι τοιχογραφίες λόγω της κατάρρευσης της στέγης και της έκθεσης τους στις καιρικές συνθήκες έχουν υποστεί μεγάλη ζημιά. Το 1973 αποτοιχίστηκαν αρκετές και μεταφέρθηκαν στο Εκκλησιαστικό Μουσείο της Αγίας Αικατερίνης Σιναϊτών, ενώ το 2011 επεστράφησαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα περιλαμβάνει θέματα από το χριστολογικό και μαριολογικό κύκλο, με την Παναγία Βρεφοκρατούσα στην αψίδα του ιερού, πιθανώς το Χριστό Παντοκράτορα στον τρούλο, την Ανάληψη, την Κοινωνία των Αποστόλων και συλλειτουργούντες ιεράρχες στο ιερό. Ακόμη υπήρχαν περίπου 10 σκηνές του βίου του Αγίου Νικολάου, ενός από τους πλέον αγαπητούς αγίους της επαρχίας Αμαρίου. Σπάνια για την Κρήτη θεωρείται η απεικόνιση της Απογραφής του Κυρηνίου.
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο ναός ήταν εννιάτρουλος, πράγμα που δεν επιβεβαιώνεται από το αρχιτεκτονικό του σχέδιο. Επίσης είχε 101 πόρτες και παράθυρα, ένας αριθμός αρκετά υπερβολικός για να είναι αληθινός.
Φωτογραφίες: Patsos Escape
