Μονή Αγίου Γεωργίου Επανωσήφη
Η Μονή του Αγίου Γεωργίου του Απανωσήφη ή Επανωσήφη βρίσκεται περίπου 30χλμ νότια του Ηρακλείου, κοντά στο Μεταξοχώρι Μονοφατσίου κι αποτελεί τη μεγαλύτερη ανδρική μονή στην Κρήτη σε αριθμό μοναχών. Η πνευματική και κοινωνική προσφορά της μονής στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας είναι ανεκτίμητη, καθώς βοηθούσε το δοκιμαζόμενο λαό της Κρήτης.
Σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, η μονή ιδρύθηκε από έναν μοναχό της Μονής Απεζανών που κάποτε ξεκίνησε για τη Μονή Αγκαράθου. Κατά την πορεία του, διανυκτέρευσε στην εκκλησία του Άη Γιώργη που βρισκόταν στα κτήματα της οικογένειας Λαγγουβάρδου. Κατόπιν παρέμβασης του Αγίου, ο μοναχός έπεισε τον φεουδάρχη Λαγγουβάρδο να κτίσει τη μονή εδώ. Η ονομασία Επανωσήφης δόθηκε από ίδιο τον Λαγγουβάρδο, ο οποίος είχε δύο βοσκούς με το ίδιο όνομα, Σήφης. Για να τους ξεχωρίζει έδωσε τα ονόματα Επάνω-Σήφης και Κάτω-Σήφης. Έτσι επικράτησε η προσωνυμία, Άγιος Γεώργιος του Επανωσήφη, καθώς εδώ υπήρχε το μιτάτο του Άνω Σήφη.
Η μονή υπήρχε ήδη το 1614, όπως μαρτυράει χαμένη επιτύμβια πλάκα του Μιχαήλ Μηλιαρά, κι είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη. Ακόμη και κατά την Τουρκοκρατία βρισκόταν σε μεγάλη ακμή, με λόγιους και δασκάλους μοναχούς που συντηρούσαν σχολείο και πλούσια βιβλιοθήκη. Από τότε διατηρούσε πολύ μεγάλη ακίνητη περιουσία με σπουδαία μετόχια, όπως η Μονή Αστράτηγου βορειοδυτικά της μονής, της οποίας σώζεται η κατάγραφη εκκλησία του 14ου αιώνα και μερικά ισόγεια κτίρια, οι μονές του Αγίου Αντωνίου, των Ξερών Ξύλων στο Μιραμπέλο και άλλες πολλές εκκλησίες ακόμη και στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας. Οι διαδοχικές καταστροφές και σφαγές των μοναχών από τους Τούρκους λόγω της συμμετοχής της μονής στου απελευθερωτικούς αγώνες δεν διέκοψε την συνεχή της λειτουργία ως και σήμερα.
Το κτηριακό συγκρότημα διαρθρώνεται κλιμακωτά σε δύο επίπεδα, στο χαμηλότερο από τα οποία βρίσκεται το δίκλιτο καθολικό αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο και τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Πρόκεται για ευμεγέθη ναό με εντυπωσιακά θυρώματα, διακοσμημένα με ανάγλυφα μοτίβα. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1863, στη θέση παλαιού που είχε καταρρεύσει μετά από μεγάλο σεισμό το 1856. Στα δυτικά του καθολικού βρίσκεται το ηγουμενείο και το μαγειρείο, κτίσματα των αρχών του 20ου αιώνα, ενώ στα νότια ως ανεξάρτητες μονάδες το νεόδμητο κτήριο του μουσείου - βιβλιοθήκης, καθώς και εργαστηριακοί ή βοηθητικοί χώροι, όπως το ελαιοτριβείο. Στα βόρεια και ψηλότερο επίπεδο αναπτύσσονται τα κελιά των μοναχών που αποτελούνται κυρίως από διώροφα κτίρια, διαρθρωμένα σε ενότητες, ορισμένα από τα οποία ανήκουν στον παλιό πυρήνα της μονής του 17ου αιώνα.
Στο μοναστήρι υπάρχουν σήμερα πολύτιμα κειμήλια, ευαγγέλια, σταυροί με ξυλόγλυπτες παραστάσεις, ένα αργυρό δισκοπότηρο του 1842, η εικόνα του Αγίου Γεωργίου της μονής των Ξερών Ξύλων (που «κτυπούσε» όταν έσβηνε το καντήλι της) άμφια και λείψανα 21 Αγίων. Στη μονή στεγάζεται και η Ανωτέρα Εκκλησιαστική Σχολή, σε κτίριο που παλαιότερα ήταν ορφανοτροφείο. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου πανηγυρίζει με λαμπρότητα στις 23 Απριλίου και στις 3 Νοεμβρίου.
Χρονολόγιο
- 1590-1600: Ο μοναχός Παΐσιος της Μονής Απεζανών ιδρύει τη Μονή Επανωσήφη στο μετόχι των Λαγγουβάρδων.
- 1697: Ένας Τούρκος βρίσκεται δολοφονημένος έξω από το μοναστήρι και η οικογένεια του θεωρεί ύποπτους τους μοναχούς της μονής.Η μονή έχει 13 μοναχούς.
- 1718: Ο Ματθαίος Θαλασσινός, μετέπειτα Επίσκοπος Αρκαδίας (1763), γίνεται μοναχός στη μονή.
- 1758: Η μονή προσαρτά την μονή της Θεοτόκου στο Βενεράτο, η οποία αναστηλώνεται.
- 1821: Οι Τούρκοι σκοτώνουν 18 μοναχούς, που τιμούνται ως Νεομάρτυρες, και οι υπόλοιποι φεύγουν στα Σφακιά. Ο Υδραίος Μανώλης Τομπάζης παίρνει πολλά κειμήλια από τις μονές και τα μεταφέρει στην Ύδρα, όπου τα πουλάει για την αγορά όπλων.
- 1821: Ο μοναχός Νεόφυτος από το Αϊδίνιο της Ιωνίας έρχεται στη μονή και την ανασυγκροτεί.
- 1855: Ο ηγούμενος Γρηγόριος εκλέγεται Επίσκοπος Αρκαδίας με έδρα τη μονή, ως το 1877.
- 1856: Μεγάλος σεισμός ισοπεδώνει τον ναό του Άη Γιώργη και χάνεται το αριστερό χέρι του Αγίου Γεωργίου (λείψανο).
- 1861-63: Ο ναός αναστηλώνεται.
- 1866: Κατά την επανάσταση του 1866, οι μοναχοί κατατάσσονται στα επαναστατικά σώματα και οι γεροντότεροι εγκαταλείπουν τη μονή, μεταφέροντας τα κειμήλια της στη μονή Απεζανών. Οι Τούρκοι καταστρέφουν και λεηλατούν τη μονή αλλά ανακάμπτει ταχύτατα.
- 1872: Η μονή καλύπτει τα έξοδα όλων των σχολείων του νομού.
- 1896: Οι μοναχοί της λαμβάνουν μέρος στη Μάχη των Αρχανών.
- 1941-44: Οι μοναχοί παίρνουν μέρος στη Μάχη της Κρήτης. Το ηγουμενείο μετατρέπεται σε νοσοκομείο και πολλές οικογένειες καταφεύγουν στη μονή. Οι Γερμανοί, σε αντίποινα, λεηλατούν αρκετές φορές το μοναστήρι.
- 1968: Κτίζεται νέο συγκρότημα κελιών
- 1982: Κτίζεται ο ανδριάντας του Ευγένιου, του πρώτου αρχιεπισκόπου Κρήτης, που υπήρξε μοναχός της μονής.
