Μονή Βωσάκου
Η Μονή Τιμίου Σταυρού Βωσάκου βρίσκεται σε ένα μικρό οροπέδιο ανάμεσα στις κορυφές Κουτρούλης και Μεσοκόφινας των Ταλαίων Ορέων, 50χλμ ανατολικά του Ρεθύμνου. Η πρόσβαση στο μοναστήρι με αυτοκίνητο γίνεται μέσω του χωριού Δοξαρό Μυλοποτάμου και το άγριο τοπίο στη διαδρομή είναι μοναδικό. Η ονομασία Βώσακο προέρχεται από τη σύντμηση των λέξεων «βοός» και «σάκος» που σημαίνει μάνδρα βοδιών, καθώς το οροπέδιο πιθανόν χρησίμευσε για την εκτροφή βοδιών.
Το μοναστήρι είναι κτισμένο με φρουριακή μορφή και είναι αφιερωμένο στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Η ίδρυσή του ανάγεται στην ύστερη Ενετοκρατία (η πρώτη αναφορά γίνεται σε έγγραφο του 1629), αν και κάποια στοιχεία για τοιχογραφίες του 14ου-15ου αιώνα σε κατεστραμένο σήμερα ναό υποδεικνύουν ότι ο χώρος χρησιμοποιούνταν πολύ νωρίτερα. Η μονή διαδραμάτισε σημαντική επαναστατική δράση κατά την Τουρκοκρατία, γι’ αυτό και καταστράφηκε δύο φορές από τους Τούρκους και ανακασκευάστηκε σε μεγάλη κλίμακα.
Ως το 1998 το μοναστήρι αποτελούνταν από σωρούς κτισμάτων, αλλά σήμερα έχει αναστηλωθεί και λειτουργεί κανονικά. Τα κτίρια βρίσκονται σε τρία επίπεδα με αυλές που οι μοναχοί έχουν στολίσει με κάθε λογής λουλούδι και φυτό, κάνοντας τη μονή μια όαση δροσιάς. Το καθολικό του 1885 βρίσκεται στο κέντρο του συγκροτήματος, δίπλα στην κρήνη του 1673 με τις ανάγλυφες παραστάσες. Η κεντρική είσοδος διασώζει το μεγαλοπρεπή πυλώνα του 1669. Εκτός από τη βόρεια πτέρυγα που ανάγεται στον ύστερο 17ο αιώνα, τα υπόλοιπα κτίσματα αναστηλώθηκαν εκτενώς κατά τον 19ο αιώνα.
Στο πανηγύρι της μονής πολλοί προσκυνητές περπατούν ως την μονή ακολουθώντας το μονοπάτι που ξεκινάει από το Καλό Χωράφι, κοντά στην Παναγία τη Χαρακιανή και το Μπαλί (2-3 ώρες). Σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να δει την έκθεση με τα ιερά κειμήλια και τις εικόνες κυρίως του 18ου και 19ου αιώνα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο χρυσοκέντητος επιτάφιος του 1761 με αφιερωματική κατάρα για όποιον τον κλέψει.
Χρονολόγιο
- 1195: Κτίζεται ο πρώτος ναός του μοναστηριού, ο οποίος δεν υπάρχει σήμερα.
- 1630: Κτίζεται ένα μεγάλο μοναστήρι γύρω από τον ναό.
- 1646: Κατά την προέλαση των Τούρκων προς το Χάνδακα (Ηράκλειο), λεηλατούν τις μονές Βωσάκου και Αγίων Πατέρων στα Καλά Χωράφια. Οι μοναχοί της Μονής Αγίων Πατέρων εγκαθίστανται στη μονή Βωσάκου για να αποφύγουν τις επιθέσεις.
- 1673: Κατασκευάζεται η πανέμορφη κρήνη της Μονής
- 1676: Η μονή γίνεται σταυροπηγιακή, δηλαδή υπάγεται απευθείας στο Πατριαρχείο.
- 1740: Η μονή παύει λειτουργεί υπό την προστασία του Πατριαρχείου.
- 1790: Η μονή ξαναγίνεται σταυροπηγιακή.
- 1821: Οι Τούρκοι σφάζουν 18 μοναχούς στη θέση Φειδαλώνια και λεηλατούν τη μονή. Οι μόνοι επιζήσαντες ήταν οι μοναχοί Μελχισεδέκ και Άνθιμος, που επισκεύασαν τη μονή.
- 1855: Κτίζεται ο ναός που βλέπουμε σήμερα στη θέση του παλαιότερου.
- 1866: Ο μοναχός Μελχισεδέκ Βαρδιάμπασης συγκροτεί επαναστατική ομάδα και λαμβάνει μέρος στην επανάσταση του 1866-69. Στο Βώσακο φιλοξενείται ο Έλληνας συνταγματάρχης Πάνος Κορωναίος που είχε και το γενικό πρόσταγμα των επιχειρήσεων
- 1867: Το Βώσακο φιλοξενεί τους Μανιάτες εθελοντές που αποβιβάστηκαν στα Καλά χωράφια και παίρνουν μέρος στην επανάσταση. Μετά τη μάχη της Τυλίσσου, Ρεσίτ Πασάς καταστρέφει τη μονή Βωσάκου.
- 1868: Οι μονές Βωσάκου και Αττάλης (στο Μπαλί) προμήθευαν με τρόφιμα γυναικόπαιδα που περίμεναν πλοία που θα τους μετέφεραν στην ελεύθερη Ελλάδα.
- 1874: Η Μονή Χαλέπας γίνεται μετόχι του Βωσάκου.
- 1878: Ο Μελχισεδέκ εκλέγεται πληρεξούσιος της επαρχίας Μυλοποτάμου.
- 1885: Η μονή ανοικοδομείται εκ βάθρων, όπως δηλώνει η επιγραφή που υπάρχει στην προμετωπίδα της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού
- 1900: Η μονή κρίνεται προσωρινά διαλυτέα, όπως δεκάδες μοναστήρια της Κρήτης.
- 1935: Η μονή κρίνεται διατηρητέα.
- 1955: Πεθαίνουν οι τελευταίο μοναχοί και το μοναστήρι ερειπώνει εντελώς.
- 1998: Ξεκινάει η αναστήλωση της Μονής με εντυπωσιακά αποτελέσματα.
