Υστερομινωικός Οικισμός στο Καρφί
Το Καρφί είναι ένα μεγάλο βραχώδες έξαρμα στη Σελένα των Λασιθιώτικων Βουνών, με απίστευτη θέα προς τις βόρειες ακτές της Κρήτης και το Οροπέδιο Λασιθίου, ψηλά πάνω από τη Μονή Κεράς Καρδιωτίσσης. Στην κορυφή του, σε υψόμετρο 1141μ, έχουν εντοπιστεί ίχνη από Μινωικό Ιερό κορυφής, όπως λέγονταν τα υπαίθρια ιερά πάνω στις κορυφές του νησιού όπου ανέβαιναν οι Μινωίτες προσκυνητές για να αποθέσουν αφιερώματα στους θεούς τους, τα οποία απαντώνται συχνά στα βουνά της Ανατολικής Κρήτης.
Δίπλα σε αυτόν τον άνυδρο και αφιλόξενο τόπο, αρκετοί Μινωίτες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν μετά την κάθοδο των Δωριέων στο νησί για να συνεχίσουν την ζωή τους με τις Μινωικές τους παραδόσεις (μετά το 1200πΧ). Έτσι, έκτισαν μια μικρή πόλη στις βορειοανατολικές παρυφές του Καρφιού, σε σημείο που προστατεύεται από τον αέρα, ανάμεσα στις κορυφές Μεγάλη Κοπράνα και Μικρή Κοπράνα. Ο πληθυσμός της πόλης, της οποίας το όνομα δεν είναι γνωστό, υπολογίζεται ότι έφτασε τους 3500 κατοίκους. Ωστόσο, οι ακραίες καιρικές συνθήκες του χειμώνα φαίνεται ότι ανάγκασαν τους κατοίκους να αναζητήσουν νέο τόπο κατοικίας σε άλλες περιοχές το 1100πΧ, μόλις έναν αιώνα αργότερα, όταν ηρέμησαν και τα πνεύματα με τους νέους κατακτητές της Κρήτης.
Ενώ ο Arthur Evans επεσήμανε τη σπουδαιότητα του χώρου, πρώτος ο John Pendelebury και η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή έκαναν συστηματικές ανασκαφές το 1930. Στην περιοχή εντοπίστηκαν συγκροτήματα μονώροφων οικιών κι ένα μεγάλο κτίριο που λειτουργούσε ως ιερό. Στο ιερό βρέθηκαν πήλινα ειδώλια μινωικής θεάς με υψωμένα χέρια, σε στάση προσευχής. Γενικά τα ευρήματα από τον οικισμό δεν είναι πλούσια, καθώς οι κάτοικοι εγκατέλειψαν την περιοχή παίρνοντας και τα υπάρχοντα τους μαζί τους, σε αντίθεση με άλλους αρχαιολογικούς χώρους που καταστράφηκαν από σεισμό ή πυρκαγιά. Σε χαμηλότερο υψόμετρο, στην πηγή Βιτζιλόβρυση, εντοπίστηκαν ίχνη από αρχαϊκό ιερό.
Επίσης στο Καρφί έχουν εντοπιστεί αρκετοί τάφοι, πολλοί από αυτούς συλημένοι. Οι αρχαιοκάπηλοι έρχονταν όταν αρχίσει να λιώνει το χιόνι για να εντοπίσουν τους τάφους. Στις περιοχές όπου υπάρχουν τάφοι, το χιόνι λιώνει πιο γρήγορα, καθώς από κάτω ο αέρας ανεβάζει τη θερμοκρασία. Μάλιστα λέγεται ότι κάποιος κάτοικος του Οροπεδίου Λασιθίου, του οποίου η οικογένεια σήμερα έχει τεράστια περιουσία, έγινε πάμπλουτος όταν εντόπισε μια χρυσή γουρούνα και τα γουρουνάκια της σε έναν από αυτούς τους τάφους.
Η πρόσβαση στο Καρφί αξίζει, όχι τόσο για τον αρχαιολογικό χώρο καθ'αυτόν, όσο για την ωραία διαδρομή και την εκπληκτική θέα στις τριγύρω περιοχές, αλλά και για να αναρωτηθεί κάποιος ποιοι λόγοι οδήγησαν τόσους ανθρώπους να αποσυρθούν σε ένα τόσο απόκοσμο μέρος. Η πρόσβαση γίνεται είτε με χωματόδρομο που ξεκινάει κοντά στην Κερά και σταματάει κοντά στη Βιτζιλόβρυση, είτε ακολουθώντας το μονοπάτι Ε4 που ξεκινάει από το ναό της Αγίας Αριάδνης στο οροπέδιο του Νήσιμου και περνάει από την πηγή του Αστοιβιδερού και κοντά από τον αρχαιολογικό χώρο της Παπούρας.
