Σπήλι

Το Σπήλι βρίσκεται 30χλμ νότια του Ρεθύμνου, σε υψόμετρο 430μm, και είναι κτισμένο στους πρόποδες του όρους Βορίζη. Ο πληθυσμός του χωριού φτάνει τους 800 κατοίκους οι οποίοι αυξάνονται κατά τους θερινούς μήνες, οι οποίοι είναι κυρίως αγρότες, κτηνοτρόφοι και έμποροι, αλλά τα τελευταία χρόνια πολλοί ασχολούνται και με τον τουρισμό. Το χωριό αποτελεί συγκοινωνιακό κόμβο για τη νότια Κρήτη και αποτελεί την πρωτεύουσα της επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Στο χωριό λειτουργούν σχεδόν όλες οι βασικές υπηρεσίες όπως τράπεζες, ταχυδρομείο, Κέντρο Υγείας, αστυνομία, ενώ εδρεύει και η Μητρόπολη Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων. 

Στο κέντρο του χωριού, στην πλατεία με τα αιωνόβια πλατάνια, βρίσκεται η κεφαλοβρύση όπως την αποκαλούν οι Σπηλιανοί. Πρόκειται για μία σειρά από 25 κρήνες (βρύσες) με μορφή κεφαλής λιονταριού από τα στόματα των οποίων ρέουν 330 κ.μ. νερού κάθε ώρα, πλούσιου σε σίδηρο και με σταθερή θερμοκρασία στους 13°C. Γύρω από την κεφαλοβρύση υπάρχουν ταβέρνες με γνήσια Κρητική κουζίνα, γραφικά καφενεία και καταστήματα λαϊκής τέχνης. Ένα από τα αξιοθέατα του χωριού είναι και οι πολλοί παραδοσιακοί νερόμυλοι που διασώζονται και κυρίως ένας από αυτούς που βρίσκεται ακόμα σε λειτουργία, ενώ γραφικό είναι και το χαρακτηρισμένο από την Ευρωπαϊκή Ένωση μονοπάτι Ε4 «Σπήλι – Γερακάρι». Επίσης, κοντά στο χωριό ξεκινάει ένα από ωραιότερα φαράγγια του Ρεθύμνου, το Κουρταλιώτικο, που καταλήγει στο διάσημο φοινικόδασος του Πρέβελη.

Ιστορία

Λέγεται πως το όνομά Σπήλι το πήρε από τις πολλές σπηλιές που βρίσκονται στην περιοχή και κυρίως από την σπηλιά που βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του χωριού, στην περιοχή Περιστερέ. Αναφέρεται μάλιστα πως μέσα στην συγκεκριμένη σπηλιά βρισκόταν η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας ζωγραφισμένη πάνω σε ένα βράχο, η οποία δυστυχώς δεν σώζεται σήμερα. Το χωριό είναι γνωστό με το όνομα αυτό από την περίοδο της Ενετοκρατίας, οπότε και αποτελούσε δύο χωριστούς οικισμούς (Πανωχώρι και Περαχώρι).

Σίγουρα προϋπήρχε και αυτό το μαρτυρούν εκκλησίες με βυζαντινές τοιχογραφίες του 14ου αιώνα που βρίσκονται στην περιφέρεια του χωριού (Άγιος θεόδωρος, Άγιος Γεώργιος, Μεταμόρφωση του Σωτήρος, Παναγία). Η χριστιανική κατάνυξη των Σπηλιανών φαίνεται και από τις 21 εκκλησίες του χωριού. Η εκκλησία των Αγίων Πέτρου και Παύλου που κτίστηκε το 1962 είναι η μητρόπολη του χωριού. Αξιόλογος είναι ο ναός του Αγ.Ραφαήλ και τα παρακείμενα κτίσματα τα οποία αποτελούν και την οικία του Μητροπολίτη Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων.

Η υπερήφανη ψυχή των Σπηλιανών, το αίσθημα της ελευθερίας που τους διακατέχει, αλλά και η αφοσίωσή τους σε ήθη, έθιμα και παραδόσεις έχει φανεί πολλές φορές στην ιστορία του χωριού. Σε λόφο νότια του χωριού το 1790 ο Γιακουμής Τσουδερός αποκεφάλισε δύο Τούρκους γενίτσαρους που θέλησαν να ασχημονήσουν απρόσκλητοι σε γαμήλια τελετή. Τον Ιούνιο του 1821, με το ξεκίνημα της επανάστασης, έγινε μάχη με τους Τούρκους, τους οποίους εξόντωσαν οι Σπηλιανοί επαναστάτες. Επίσης η συμμετοχή των χωριανών κατά την επανάσταση του 1866 ήταν σημαντική. Κατά την διάρκεια της Γερμανικής κατοχής η συμμετοχή των χωριανών στο αντάρτικο ήταν μέγιστη. Παρόλα αυτά το χωριό δεν καταστράφηκε από τους κατακτητές, γιατί όπως αναφέρουν μαρτυρίες παλαιοτέρων, το προστάτευσε ανώτερος Γερμανός αξιωματικός τον οποίο δίχως να γνωρίζουν την ιδιότητα του, είχαν περιθάλψει οι χωριανοί σε τραυματισμό του από την πτώση του αεροπλάνου του.

Το Σπήλι έχει αναδείξει πολύ σημαντικές καλλιτεχνικές προσωπικότητες σε επίπεδο Κρήτης, μεταξύ των οποίων είναι ο δάσκαλος της Κρητικής Μουσικής Θανάσης Σκορδαλός, ο λυράρης Γιώργος Καλογρίδης και ο πρωτοχορευτής Σταμάτης Παπαδάκης.