Μονή Παναγίας Σπηλιώτισσας στον Άγιο Βασίλειο
Η μονή Παναγίας Σπηλιώτισσας αποτελεί μετόχι της Μονής Σινά και βρίσκεται 22χλμ νότια του Ηρακλείου, στην επικράτεια του χωριού Άγιος Βασίλειος Πεδιάδος και πολύ κοντά στο Χουδέτσι. Είναι κρυμμένη στη μια πλευρά του φαραγγιού της Σπηλιώτισσας και πνιγμένη μέσα στη βλάστηση. Η πρόσβαση γίνεται από δρόμο μέσω του χωριού Άγιος Βασίλειος ή περπατώντας σε ένα καταπράσινο μονοπάτι μήκους 500μ από το Χουδέτσι. Στο μονοπάτι αυτό θα δείτε και το βυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου, αλλά και δύο παλιούς νερόμυλους της περιοχής. Δίπλα στο μοναστήρι βρίσκεται ο κατάγραφος ναός του Αγίου Ιωάννη και καλαίσθητη κρήνη.
Η ίδρυση της εκκλησίας συνδέεται κατά την παράδοση με την εύρεση της εικόνας της Παναγίας μέσα στη σπηλιά που είναι κτισμένος ο σημερινός σπηλαιώδης ναός. Κατά μια εκδοχή ιδρύθηκε περίπου τον 11ο αιώνα, αλλά υπερισχύει η άποψη ότι το μοναστήρι ιδρύθηκε στις αρχές του 14ου αιώνα, όπως χρονολογείται ο ναός του Τιμίου Σταυρού στο ανώτερο επίπεδο του συγκροτήματος αλλά και ο ερειπωμένος ανώνυμος ναός έξω από τη νοτιοδυτική πλευρά. Ίσως βέβαια να υπήρχε ναός από τον 11ο αιώνα, αλλά δεν λειτουργούσε ως μοναστήρι.
Την ύστερη Βενετική περίοδο η μονή ανήκε στην επιφανή ενετική οικογένεια των Falier, ενώ στα τέλη του 16ου αιώνα λειτουργός της ήταν ο λόγιος Ιωάννης Μορεζίνο, διδάσκαλος και πρώτος διευθυντής της Σιναΐτικης Σχολής της Αγίας Αικατερίνης στον Χάνδακα. Η υπαγωγή στη Μονή Σινά θεωρείται ότι πραγματοποιήθηκε κατά την περίοδο της πολιορκίας του Χάνδακα (1649-1669) ή λίγο αργότερα.
Το συγκρότημα είναι διαρθρωμένο σε τρία επίπεδα και περιβάλλεται από τα νότια με υψηλό τοίχο φρουριακής μορφής. Στο ανατολικό τμήμα του μεσαίου επιπέδου βρίσκεται το καθολικό, ενώ δυτικά του αναπτύσσονται τα λιτά μοναστηριακά κτίσματα, όπως διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια των αιώνων. Το καθολικό διαμορφώνεται στα νότια με τοξοστοιχία σε ανοιχτό νάρθηκα, ενώ εσωτερικά διαιρείται σε δύο χώρους.
Στα βόρεια βρίσκεται ο σπηλαιώδης διμάρτυρος ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου και των Επτά Παίδων εν τη Εφέσω, ο οποίος στα νότια επικοινωνεί με το μεταγενέστερο κλίτος της Αγίας Αικατερίνης. Ο σπηλαιώδης ναός φέρει ξυλόγλυπτο τέμπλο με ενδιαφέρουσες μεταβυζαντινές εικόνες, ενώ στο βάθος του διατηρείται μια και μοναδική τοιχογραφία του 15ου αιώνα που απεικονίζει στηθαία την προστάτιδα της μονής.
Το μοναστήρι αρχικά ήταν ανδρικό, σήμερα όμως λειτουργεί ως γυναικεία μονή και είναι από τα μικρότερα ενεργά μοναστήρια της Κρήτης.
Χρονολόγιο
- 11ος αιώνας: Κτίζεται ο ναός της Παναγίας της Σπηλιώτισσας (μια εκδοχή), στο σπήλαιο που βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας.
- 1600-1645: Ιδρύεται η μονή της Παναγίας της Σπηλιώτισσας (δεύτερη ισχυρή εκδοχή), ίσως γύρω από τον προϋπάρχον ναό.
- 1649: Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους, η μονή δωρίζεται στη μονή Αγίας Αικατερίνης του Σινά στην οποία ανήκει έως και σήμερα.
