Σπήλαιο Ειλειθυίας στην Αμνισό
Το Σπήλαιο της Ειλειθυίας βρίσκεται περίπου 7χλμ. ανατολικά από το Ηράκλειο και 1χλμ. νοτιοανατολικά της Αμνισού. Αναπτύσσεται στις ανατολικές παρειές της κοιλάδας του ποταμού Καρτερού, στα αριστερά του παλιού δρόμου που οδηγούσε στην Επισκοπή, με μια γέρικη συκιά να σηματοδοτεί την είσοδο του. Το σπήλαιο είναι γνωστό από τον Όμηρο (τ 188, "σπέος Ειλειθυίης") και το Στράβωνα, ενώ μνημονεύεται για πρώτη φορά σε 4 πινακίδες Γραμμικής Β΄ της Κνωσού (14ου π.Χ. αι.). Ήταν αφιερωμένο στη θεά E-re-u-ti-ja (Ελεύθυια), δηλ. τη "θεά της γέννας", στην οποία οι γυναίκες προσέφεραν γάλα, μέλι, λάδι και μάλλινα υφάσματα. Σύμφωνα με την παράδοση η Ειλείθυια γεννήθηκε από την Ήρα σε αυτό το σπήλαιο.
Το σπήλαιο, που έχει μήκος 64,5μ. πλάτος 9-12μ και ύψος 3-4,5μ, άρχισε να ερευνάται συστηματικά από τον αρχαιολόγο Ιωάννη Χατζηδάκη ήδη από τον 19ο αιώνα και στη συνέχεια από τον Σπύρο Μαρινάτο. Κοντά στην είσοδο του σπηλαίου τα θεμέλια κτίσματος θεωρήθηκαν κατοικία των ιερέων ή φυλάκων. Επτά σκαλοπάτια οδηγούν σε βαθύτερο επίπεδο και στη συνέχεια ανηφορικός διάδρομος σε υψηλότερο θάλαμο πλάτους 10-12 μέτρων, ύψους 4 μέτρων, που είναι διαμορφωμένος σε 3 διαδοχικές αίθουσες με ανισόπεδο δάπεδο. Κοντά στην είσοδο βρίσκεται μια τεράστια πέτρα, ύψους 0.78μέτρων και διαμέτρου 2.20 μέτρων, που έχει τη μορφή "ομφαλού".
Στο κέντρο του σπηλαίου βρίσκεται ένας βαίτυλος, ένας λατρευτικός λίθος που θεωρείται ότι εμπεριέχει τη θεότητα. Στον βαίτυλο βρέθηκαν άφθονα κατάλοιπα προσφορών και βρίσκεται μέσα σε ένα ορθογώνιο βωμό. Ο βωμός περικλείει δύο κυλινδρικούς σταλαγμίτες με ανθρώπινες μορφές (μητέρα και παιδί), οι οποίοι πιστεύεται ότι ήταν αντικείμενο λατρείας. Από τα ευρήματα συμπεραίνεται ότι το σπήλαιο ήταν λατρευτικός χώρος από τη νεολιθική εποχή μέχρι τον 5ο αιώνα μ.Χ. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών εντοπίστηκαν και ίχνη λατρείας της Παλαιοχριστιανικής περιόδου. Η είσοδος για το κοινό επιτρέπεται μόνο με τη χορήγηση ειδικής άδειας από τις τοπικές αρχές, που έχουν σφραγίσει την είσοδό του, παρόλο που πολλές φορές η πόρτα είναι ανοιχτή.
