Υστερομινωικό Νεκροταφείο Αρμένων
Η Μινωική Νεκρόπολη των Αρμένων βρίσκεται 9χλμ νότια της πόλης του Ρεθύμνου, πάνω στο φυσικό και οδικό άξονα που συνδέει τη βόρεια με τη νότια ακτή της Κρήτης. Πρόκειται για το μεγαλύτερο ανασκαμμένο νεκροταφείο της Υστερομινωικής ΙΙΙ Α-Β Περιόδου (1400-1200πΧ), το οποίο απλώνεται σε ένα χαμηλό λόφο στη θέση Πρινοκέφαλο.
Σαρκοφάγος από τους Αρμένους (Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων)Οι συστηματικές ανασκαφές ξεκίνησαν το 1969 και μέχρι το 2012 είχαν αποκαλυφτεί 231 τάφοι. Για τη δημιουργία του φαίνεται ότι υπήρξε προσεκτική επιλογή της θέσης και καθορισμένος σχεδιασμός με ισοπέδωση τμημάτων του φυσικού βράχου, κατασκευή λιθόστρωτων μονοπατιών και δημιουργία ταφικών συστάδων, όπου αρχικά υπήρχαν περιοχές προορισμένες για τους πλούσιους και τους φτωχούς. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της Υστερομινωϊκής ΙΙΙ Β περιόδου (1300-1200 πΧ) το αρχικό αυτό σχέδιο εγκαταλείφθηκε, με αποτέλεσμα να υπάρχουν σε όλο το νεκροταφείο μεγάλοι και μικροί τάφοι.
Όλοι οι τάφοι, με εξαίρεση έναν κτιστό θολωτό, ανήκουν στον τύπο του υπόγειου, λαξευτού θαλαμοειδούς με διάδρομο, η πρόσβαση στον οποίο γινόταν με σκαλοπάτια ή ράμπα. Ορισμένοι από αυτούς έχουν αφεθεί ημιτελείς, μόνο με το δρόμο, χωρίς να κατασκευαστεί θάλαμος και να δεχτούν ταφή. Οι πλουσιότεροι τάφοι διέθεταν επιτύμβιες πλάκες διαφόρων μεγεθών. Συλλέχθηκαν έντεκα από αυτές, οι οποίες δεν ήταν στη θέση τους.
Κάθε τάφος αντιπροσώπευε το πιθανότερο μια οικογενειακή ομάδα. Η οστεολογική μελέτη έδειξε ότι η μέση ηλικία θανάτου των ενηλίκων ανδρών και γυναικών ήταν περίπου 31 και 28 έτη, αντίστοιχα. Οι περισσότεροι θάνατοι γυναικών συνέβαιναν μεταξύ 20-25 ετών, πιθανόν ως συνέπεια επιπλοκών του τοκετού. Μεγάλη ήταν η παιδική θνησιμότητα, καθώς τα μισά παιδιά πέθαιναν πριν συμπληρώσουν τα 5 έτη. Η χημική ανάλυση των οστών δείχνει ότι οι άνθρωποι των Αρμένων κατανάλωναν φυτικές τροφές και ζωικές πρωτεΐνες, ενώ δεν περιλαμβάνονταν στη διατροφή τους η θαλάσσια τροφή. Επίσης, υπέφεραν από οδοντικές παθήσεις και από μια μεγάλη σειρά λοιμωδών και διατροφικών / μεταβολικών ασθενειών.
Άφθονη είναι η ποικιλία των ευρημάτων που είχαν τοποθετηθεί ως κτερίσματα στους ενταφιασθέντες στο νεκροταφείο των Αρμένων, χωρίς βέβαια να απουσιάζουν και οι περιπτώσεις ακτέριστων τάφων. Τα κύρια αντικείμενα ήταν πήλινες λάρνακες και αγγεία, τα οποία παρουσιάζονται σε κάθε δυνατό σχήμα, διακοσμημένα συνήθως με φυτικά, θαλάσσια ή γραμμικά θέματα. Δεν λείπουν βέβαια και τα εισηγμένα πήλινα σκεύη, κυρίως από την υπόλοιπη Κρήτη, την ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά και τον ευρύτερο Μεσογειακό χώρο. Από τα υπόλοιπα κτερίσματα, αξιόλογη είναι η σειρά των χάλκινων εργαλείων και όπλων, όπου αναγνωρίζονται ξίφη, εγχειρίδια, μαχαίρια, αιχμές δοράτων, βέλη, ξυράφια και λαβίδες. Εντυπωσιακή είναι επίσης η ποικιλία των κοσμημάτων και των σφραγιδολίθων. Μεταξύ των αξιοσημείωτων ευρημάτων συγκαταλέγεται μια οδοντόφρακτη περικεφαλαία, ένα καλάθι από καλάμι διακοσμημένο με χάλκινες θηλιές, ένα περίαπτο από στετατίτη με Γραμμική Α και ένας ψευδόστομος αμφορέας με επιγραφή της Γραμμικής Β που δίνει το όνομα wi-na-jo.
