Σπήλαιο Λερά
Το Σπήλαιο Λερά βρίσκεται στον απότομο όγκο της Βάρδιας πάνω από τον κλειστό όρμο του Σταυρού, 15χλμ βόρειο-ανατολικά των Χανίων. Το σπήλαιο πήρε την ονομασία του από τον Στέφανο Λερά, τον θρυλικό οπλαρχηγό που έδρασε στην περιοχή του Ακρωτηρίου από το 1821 μέχρι το 1833. Το σπήλαιο κατά την αρχαιότητα είχε λατρευτικό χαρακτήρα, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν έρθει στο φως.
Ο προθάλαμός του σχηματίζεται από ένα μεγάλο πλάτωμα 12Χ10 μέτρων, στη δεξιά του πλευρά υπάρχουν τρεις λαξευτές κόγχες όπου τοποθετούνταν τα αφιερώματα ή οι πήλινες πλάκες με κάποιες παραστάσεις. Η πρώτη αίθουσα του σπηλαίου έχει διαστάσεις 30Χ20Χ10 και χωρίζεται στη μέση από δύο συγκροτήματα σταλαγμιτικών κολωνών. Η δεύτερη, έχει διαστάσεις περίπου 26Χ15Χ10. Ανάμεσα από πανύψηλες φυσικές κολώνες, από ένα στενό πέρασμα, με μάλλον λαξευτά σκαλοπάτια, ανεβάζει περί τα τρία μέτρα στην τρίτη αίθουσα, στον κυρίως λατρευτικό χώρο διαστάσεων 14Χ18Χ9 μέτρων. Γύρω από τη λεκάνη με το διαυγές νερό και στις βάσεις των σταλαγμιτών, τοποθετούσαν τα αφιερώματά τους στη Νύμφη του σπηλαίου και στο θεό Πάνα. Υπάρχουν όμορφες κολώνες και σταλαγμίτες με εντυπωσιακό τον σταλαγμίτη που μοιάζει με φτερό αγγέλου.
Η επιλογή του Σταυρού για τα γυρίσματα της θρυλικής ταινίας Ζορμπάς του Μιχάλη Κακογιάννη με τον Άλαν Μπέιτς και τον Άντονι Κουίν το 1963 και ’64 έδωσε “χολιγουντιανή” λάμψη στο γραφικό κολπίσκο. Το σπήλαιο Λερά έπαιξε τότε το ρόλο του λιγνιτωρυχείου και από ότι φαίνεται, τότε, από τους ανθρώπους του Άντονι Κουίν, έγιναν και οι πρώτες ανασκαφές. Το 1959-1961, ο Γάλλος αρχαιολόγος Paul Faure έκανε μερικές δοκιμαστικές και το 1966 έγινε η επίσημη του ανασκαφή του. Κατά τις επίσημες ανασκαφές ανευρέθηκαν πολλά κεφαλάκια από πήλινα ειδώλια, γυναικείες μορφές καθιστές σε είδος θρόνου, όστρακα από αγγεία, μερικά μελανόμορφα, ένα ειδώλιο από μαύρο πηλό (10 εκ. περίπου) που πάνω του διακρινόταν ακόμη τα δακτυλικά αποτυπώματα του δημιουργού του, όστρακα νεολιθικά, υστερομινωικά, αρχαϊκά, κλασσικά και Ελληνιστικά που φανερώνουν τη διαχρονική χρήση του σπηλαίου.
