Τα κελιά των Καλογράδων στο Γιούχτα
Κατά την τοπική παράδοση της Κρήτης, κάπου στο όρος Γιούχτας διέμεινε ο Απόστολος Παύλος για λίγο καιρό, γεγονός που οδήγησε σε μια πλούσια ασκητική παράδοση. Σε κοντινή απόσταση από την εκκλησία του Χριστού σώζονται τα ερείπια ενός πολύ ενδιαφέροντος μοναστικού συμπλέγματος - ασκηταριού, που έχει συνδεθεί με το ερημητήριο του Αγίου Παύλου, και το ονομάζουν των Καλογράδων τα Κελιά. Το κτίριο αυτό είναι τριώροφο κι έχει κτιστεί σε δύσβατο και μη ορατό σημείο, σε απόκρημνο γκρεμό, αρκετά μέτρα από κάτω από την εκκλησία και σε υψόμετρο 600 μέτρων. Ακριβώς αυτή η θέση το κάνει εντυπωσιακό και θα μπορούσε κάποιος να του αποδώσει τον χαρακτηρισμό Μετέωρα της Κρήτης. Το κατώτερο επίπεδο αποτελείται από σπήλαιο, που πιστεύεται ότι λειτουργούσε ως ναόςμ, ενώ υπάρχει και αποθήκη στο βάθος.
Στο κτίριο έχουν αρχίσει εργασίες αναστήλωσης από τους κατοίκους των Αρχανών, στην ενορία των οποίων ανήκει, καθώς στις αρχές του 21ου αιώνα είχε υποστεί πολύ μεγάλη φθορά και κινδύνευε να καταρρεύσει. Η επικρατέστερη άποψη για το κτίριο είναι ότι αρχικά ήταν τα κελιά που έμεναν καθολικές μοναχές της Μονής του Σωτήρος (ακόμη και σήμερα το μονοπάτι οδηγεί στην εκκλησία του Χριστού). Αργότερα λειτούργησε ως ορθόδοξη μικρή μονή, ενώ κατά την μεγάλη επανάσταση του 1866 οι Τούρκοι σκότωσαν τον τυφλό μοναχό Κυριάκο που βρήκαν εδώ.
Η πρόσβαση γίνεται από το απότομο κατηφορικό μονοπάτι που ξεκινάει δίπλα στην εκκλησία του Χριστού και περνάει μέσα από θάμνους. Επίσης, με αυτοκίνητο μπορείτε να πάτε γύρω από τον Γιούχτα και να βάλετε «στόχο» το εκκλησάκι του Χριστού, καθώς τα κελιά βρίσκονται αρκετά πιο κάτω και ελαφρώς βόρεια. Αφήστε το αυτοκίνητο στο κοντινότερο σημείο και πλησιάστε προσεκτικά.
Σύμφωνα με το βιολόγο Καλούστ Παραγκαμιάν, το σπήλαιο έχει και παλαιοντολογική σημασία. Κάποτε ήταν θαλασσοσπηλιά που ακολούθως γέμισε με ιζήματα που σταθεροποιήθηκαν με ασβεστιτικό υλικό. Όταν κτίστηκαν τα κελιά, η σπηλιά έγινε αποθήκη (το εσωτερικό δωμάτιο) και αφαιρέθηκαν τα ιζήματα. Αποκαλύφθηκαν έτσι οι τρύπες από πετροσωλήνες (λιθοφάγους) που ακριβώς επειδή ήταν καλυμμένες, διατηρήθηκαν. Η θέση που βρίσκεται γύρω στα 600 μέτρα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας είναι η υψηλότερη θέση με στοές λιθοφάγων που έχει εντοπιστεί στην Κρήτη. Τα τελευταία 600.000 χρόνια η στάθμη της θάλασσας ποτέ δεν ανέβηκε πάνω από 10 μέτρα πιο ψηλά από τη σημερινή, αλλά ανυψώθηκε η ξηρά κι έτσι βρέθηκαν οι στοές σε τόσο μεγάλο υψόμετρο.
