Ναός Παναγίας Κεράς Ελεούσας στην Κιθαρίδα
Ο άκρως εντυπωσιακός ναός της Παναγίας Ελεούσας στην Κιθαρίδα που χρησιμοποιείται σήμερα ως κοιμητηριακός του χωριού υπήρξε το καθολικό της ανδρικής μονής της Παναγίας της Ελεούσας. Η λειτουργία της μαρτυρείται καθ' όλη την περίοδο της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας ως τα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε ερημώθηκε. Σήμερα σώζεται το καθολικό της, λίγα ερειπωμένα κελιά και το ασκεπές σχολείο της, το οποίο λειτουργούσε ως αλληλοδιδακτικό την περίοδο 1841-1866.
Ο ναός αποτελείται από τρία κλίτη αφιερωμένα στον Άγιο Χαράλαμπο, στην Κοίμηση της Θεοτόκου και στον Άγιο Φανούριο, και νάρθηκα τοποθετημένο μπροστά από το ιερό πιθανόν τον 12ο ή 13ο αιώνα. Μια από τις σημαντικότερες επεμβάσεις υπήρξε η ανοικοδόμηση το κεντρικού, ανατολικού και του εγκάρσιου κλίτους τον 15ο αιώνα. Πάνω σε κάθε κλίτος υπάρχει ένας τρούλος και το γεγονός ότι υπάρχει τρούλος πάνω στο ιερό είναι αρκετά σπάνιο. Ο προσανατολισμός των αψίδων, που αντί την ανατολή αντικρίζουν τον βορρά, μάλλον σχετίζεται με κάποιο προϋφιστάμενο κτίσμα.
Εσωτερικά διασώζεται αποσπασματικά τοιχογραφικός διάκοσμος. Το εξωτερικό της εκκλησίας είναι διακοσμημένο με κυκλικά πινάκια με ιδιαίτερες ζωγραφιές, κυρίως πουλιών, από τα οποία ξεχωρίζει ένα ισπανικό των αρχών του 15ου αιώνα με την επιγραφή «Ave Maria gratia plena», που αποτελεί την αρχή της πιο διαδεδομένης προσευχής των Λατίνων στην Παναγία.
Σύμφωνα με ιστορημένο ευαγγέλιο της μονής Σινά του 1175, η Κερά Ελεούσα ξανακτίστηκε στη θέση κατεστραμμένων κτιρίων, αλλά η ταύτιση της αναφοράς αυτής με τη μονή Κιθαρίδας είναι παρακινδυνευμένη καθώς στην περιοχή του Χάνδακα υπήρχαν κι άλλες μονές με το ίδιο όνομα. Το 1822 οι μοναχοί σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους, η μονή λεηλατήθηκε και κάηκε η πλούσια βιβλιοθήκη , αλλά γρήγορα ανασυγκροτήθηκε. ¨Εκτοτε μάλιστα περιήλθε στη δικαιοδοσία της και η Μονή της Αγίας Ειρήνης στον Κρουσσώνα, αφού κι αυτή είχε καταστραφεί το 1822.
Χρονολόγιο
- 11ος αιώνας: Η μονή της Κερά Ελεούσας λειτουργεί ήδη.
- 1175: Η μονή αναστηλώνεται διότι τα κτίρια είναι ήδη πολύ παλιά. Ο χώρος είναι ιδιοκτησία του μοναχού Θεόφιλου.
- 1204-1669 (Ενετοκρατία): Προστίθεται ο νάρθηκας.
- 1672: Ο μοναχός Νεόφυτος διαμένει «σε μονή κοντά στο Σάρχος», πιθανώς στη μονή της Κυράς Ελεούσας
- 1696: Ηγούμενος της μονή είναι ο Γεράσιμος.
- 1745: Οι Τούρκοι δίνουν την άδεια για την αναστήλωση του ερειπωμένου καθολικού
- 1781: Ο ηγούμενος Αθανάσιος καθαιρείται, καθώς είχε καταλάβει αυθαιρέτως την ηγουμενία της μονής Ελεούσας και της Ιερουσαλήμ στο Λουτράκι.
- 1822: Οι Τούρκοι του Σερίφ Πασά σφαγιάζουν τους μοναχούς και πυρπολούν τη μονή. Η βιβλιοθήκη καίγεται και λεηλατούνται τα ιερά σκεύη.
- 1825: Γίνεται προσπάθεια ανασυγκρότησης της μονής.
- 1841-1866: Λειτουργεί αλληλοδιδακτικό σχολείο στο χώρο της μονής.
- 1842: Η μονή έχει ερημωθεί.
- 1858:Γινεται νέα προσπάθεια ανασυγκρότησης της μονής από τον ηγούμενο Μελέτιο.
- 1860: Τα οικονομικά της Μονής βρίσκονται σε τραγική κατάσταση.
- Επανάσταση 1866: Οι Τούρκοι καταστρέφουν το μοναστήρι και το σχολείο.
- 1894: Οι προσπάθειες ανασυγκρότησης δεν αποδίδουν και η μονή είναι έρημη.
- 1898: Υπάρχει επιστάτης για την περιουσία της, αλλά δε λειτουργεί ως μοναστήρι.
