Μονή Αγκαράθου
Η Μονή Αγκαράθου βρίσκεται 23χλμ νοτιοανατολικά του Ηρακλείου και είναι κτισμένη με φρουριακή αρχιτεκτονική σε μια κατάφυτη θέση σε υψόμετρο 538μ κοντά στην Επισκοπή Πεδιάδος. Το μοναστήρι, ειδικά κατά την Ενετοκρατία, ήταν από τα πλουσιότερα στην Κρήτη με αποτέλεσμα να αποκτήσει ως μετόχια πολλές μικρές και μεγάλες μονές. Κατά την παράδοση, η Αγκάραθος θεωρείται ως «η πρώτη στην τάξη» μονή του νησιού.
Το όνομα Αγκάραθος οφείλεται στο φυτό αγκαραθιά (Phlomis fruticosa), κάτω από το οποίο λέγεται ότι βρέθηκε η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, στο σημείο όπου κτίστηκε αργότερα το καθολικό. Μπροστά στο ιερό του ναού υπάρχει σήμερα μια ροδιά κάτω από την οποία οι μοναχοί κρατούν αναμμένο στον κορμό της ένα καντήλι. Η ιερή ροδιά λέγεται ότι είναι η αρχική αγκαραθιά την οποία μπόλιασαν οι μοναχοί της εποχής, με αποτέλεσμα να μετατραπεί θαυματουργώς σε δένδρο.
Το ανδρικό μοναστήρι είναι από τα αρχαιότερα στην Κρήτη, χωρίς να είναι γνωστή η ακριβής ημερομηνία της ίδρυσής του. Η παράδοση θέλει να έχει κτιστεί από το Νικηφόρο Φωκά τον 10 αιώνα. Η παλιότερη γνωστή μνεία της ανάγεται στο 1504, όταν η διαλυμένη μονή παραχωρήθηκε από την οικογένεια Καλλέργη στο μοναχό Νεόφυτο Νοταρά, ο οποίος πολύ γρήγορα τη μετέτρεψε σε ακμαίο μοναστικό συγκρότημα. Κατά την Ενετοκρατία ήταν ήδη ακμαία μονή, ενώ είναι αξιοσημείωτο ότι πολλοί μοναχοί της κατάγονταν από τα Κύθηρα.
Πολλές σπουδαίες προσωπικότητες συνέδεσαν το όνομα τους με την Αγκάραθο. Ανάμεσα τους ήταν ο Μελέτιος Πηγάς, ο Σιλβέστρος και Θεόδωρος Β' (Πατριάρχες Αλεξανδρείας), ο Κύριλλος Λούκαρης (Οικουμενικός Πατριάρχης), ο Γεράσιμος Παλαιοκάπας (Επίσκοπος Κρήτης και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας) και ο λόγιος Ιωσήφ Βρυέννιος. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον αγώνα κατά των Τούρκων, καθώς διατηρούσε ελληνικό σχολείο και παρείχε προστασία στους επαναστάτες, πληρώνοντας βαρύ φόρο με καταστροφές και λεηλασίες ως αντίποινα. Από το 1843 έως και το 1900 η Επισκοπή Χερρονήσου εδραζόταν εδώ.
Παρά τις καταστροφές και τις λεηλασίες που υπέστη, η μονή διασώζει μεγάλο μέρος του παλαιού κτιριακού συγκροτήματος που αναπτύσσεται σε τρεις πλευρές γύρω από το νεόδμητο καθολικό του 1940 με τις σύγχρονες τοιχογραφίες. Ο ναός ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο και αντικατέστησε την παλιά δίκλιτη εκκλησία. Το ένα κλίτος είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου (εορτ. 15 Αυγούστου) και το άλλο στον Άγιο Μηνά (εορτ. 11 Νοεμβρίου), ενώ έξω από τη μονή υπάρχει και ο παλιός ναός του Αγίου Ραφαήλ.
Οι επισκέπτες της μονής μπορούν να φιλοξενηθούν στον ξενώνα και στην τράπεζα της μονής, αλλά και να δουν τα παλιά κτίρια, το τείχος, τα κελιά, τη λιθόστρωτη αυλή, το εκκλησιαστικό μουσείο και την πλούσια βιβλιοθήκη με τα χειρόγραφα βιβλία. Τα πολλά γλυπτά που σώζονται μέσα στον περίβολο χρονολογούνται επί ηγουμενίας του Μάξιμου Λουκάρεως (1619-1641), κατά την οποία η μονή συγκαταλεγόταν στα πέντε πλουσιότερα μοναστήρια της Κρήτης. Επίσης, αξίζει κανείς να γνωρίσει τους φιλόξενους μοναχούς που ασχολούνται με τη βιολογική καλλιέργεια αμπελιού κι ελιάς, παράγοντας άριστης ποιότητας κρασί και ελαιόλαδο.
Χρονολόγιο
- 1504: Τα παιδιά του Ματθαίου Καλλέργη, στον οποίο ανήκε η μονή, την παραχωρούν στον μοναχό Νήφωνα Νοταρά. Ο Νήφωνας αναδεικνύει το διαλυμένο μοναστήρι σε μεγάλη κοινοβιακή μονή και γι’ αυτό θεωρείται ο ιδρυτής της.
- 1532: Η μονή αναφέρεται σε έγγραφο της Μαρκιανής βιβλιοθήκης της Βενετίας.
- 1566: Ο πρώην ηγούμενος Σίλβεστρος γίνεται Πατριάρχης Αλεξανδρείας ως το 1590.
- 1583: Ο ηγούμενος Νεόφυτος Πατελλάρος καταριέται τους κατοίκους του διπλανού οικισμού Φουνάρους, γιατί προξένησαν μεγάλες ζημιές στην περιουσία της μονής. Λέγεται ότι τότε ένας βράχος, που σήμερα οι ντόπιοι ονομάζουν Χαράκι Πατελάρου, σκίστηκε στα δύο, βγήκαν φλόγες και έκτοτε το χωριό ερήμωσε.
- 1590: Ο πρώην ηγούμενος Μελέτιος Πηγάς γίνεται Πατριάρχης Αλεξανδρείας ως το 1601, στη θέση του Σίλβεστρου.
- 1612: Ο πρώην ηγούμενος της Μονής Κύριλλος Λούκαρης γίνεται Οικουμενικός Πατριάρχης ως το 1638, με ενδιάμεσες παύσεις.
- 1646: Ο ηγούμενος Αθανάσιος Χριστόφορος συμμετέχει στον αγώνα των Ενετών και των Κρητικών κατά των Τούρκων. Ο Αχμέτ Κιοπρουλής αποφασίζει να καταστρέψει τη μονή, αλλά ο φίλος του μητροπολίτης Νεόφυτος Πατελάρος μεσολαβεί, παραχωρώντας μια πτέρυγα ως αναρρωτήριο Τούρκων, και ο πασάς αλλάζει γνώμη. Ο Αθανάσιος φεύγει για την Ιταλία, παίρνοντας μαζί του αρκετά κειμήλια.
- 1821: Οι μοναχοί της μονής συνεργάζονται με τον Επίσκοπο Χερσονήσου για την προετοιμασία της Επανάστασης. Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν το μοναστήρι, βάζουν φωτιά και σφάζουν όσους μοναχούς δεν πρόλαβαν να ξεφύγουν.
- 1836: Ο μοναχός Αντώνιος Καλονάς γίνεται επίσκοπος Κυθήρων και μεταφέρει τα κειμήλια της μονής (τη πανάρχαια εικόνα της Παναγίας της Ορφανής και πολλά έγγραφα) στα Κύθηρα.
- 1843: Η έδρα της Επισκοπής Χερσονήσου μεταφέρεται στη μονή Αγκαράθου (ως το 1900).
- 1845: Ιδρύεται αλληλοδιδακτικό σχολείο για τα παιδιά των γύρω χωριών.
- 1856: Με την υπογραφή του Χάτι Χουμαγιούν δίνονται ελευθερίες στους Χριστιανούς και η άρεται η απαγόρευση επισκευής των μοναστηριών. Το μοναστήρι επισκευάζεται.
- 1862: Κτίζεται το καμπαναριό του ναού.
- 1883: Ιδρύεται η Σχολή του Χριστού, που αργότερα θα μεταφερθεί στη Μονή του Χριστού στο Σγουροκεφάλι.
- 1893: Καταιγίδα καταστρέφει το καμπαναριό του ναού, το οποίο ανοικοδομείται αργότερα.
- 1894: Εγκαινιάζεται νέος ναός που κτίστηκε πάνω στη θέση του παλαιότερου παρουσία 7000 προσκυνητών.
- 1896: Ο επαναστάτης Αντώνιος Τρυφίτσος ή Τρυφόπουλος χρησιμοποιεί την Αγκάραθο ως ορμητήριο κατά των Τούρκων. Οι μανιασμένοι Τούρκοι καταστρέφουν τη μονή, που αργότερα επισκευάζεται.
- 1935: Η μονή κρίνεται διατηρητέα.
- 1940: Το καθολικό ανοικοδομείται εκ νέου.
- 1941-1944: Τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής το μοναστήρι αποτελεί καταφύγιο για τους κατοίκους της περιοχής.
- 1970: Ο ηγούμενος Κύριλλος Χουρδάκης επιτυγχάνει την επιστροφή της εικόνας της Παναγίας και τα έγγραφα από τα Κύθηρα στην Αγκάραθο.
