Μονή Παναγίας Οδηγήτριας Κυρά Γωνιάς
Η Μονή της Παναγίας Οδηγήτριας βρίσκεται στη βάση της χερσονήσου της Σπάθας, περίπου 26χλμ δυτικά από τα Χανιά και 2.5χλμ βόρεια από το Κολυμπάρι, δίπλα στη θάλασσα. Η μονή είναι γνωστή κι ως Μονή Κυρίας των Αγγέλων Γωνιάς λόγω της θέσης της στο δυτικό άκρο του κόλπου των Χανίων που θυμίζει «γωνιά». Η μονή Γωνιάς κτίστηκε αρχικά από τους μοναχούς της Μονής Αγίου Γεωργίου στις Μένιες κατά το 14ο αιώνα στη θέση του σημερινού κοιμητηρίου του μοναστηριακού συγκροτήματος, όπου υπάρχει και σήμερα ο κατάγραφος ναός του Αγίου Γεωργίου και τα παλιά κελιά.
Το μοναστήρι μεταφέρθηκε στην τωρινή θέση κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα από τους μοναχούς Βλάσιο τον Κύπριο και Βενέδικτο Τζαγκαρόλο και αμέσως ήκμασε, καθώς στη χερσόνησο της Σπάθας είχε αναπτυχθεί πλούσια ασκητική παράδοση και οι μοναχοί γρήγορα συνοικίστηκαν στη Μονή Γωνιάς. Η Μονή Γωνιάς διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην τοπική ιστορία. Ήταν πάντα εστία αντίστασης σε όλους τους κατακτητές της Κρήτης και γι’ αυτό καταστράφηκε πολλές φορές από τους διάφορους κατακτητές, όπως μαρτυράει ακόμη ένα καρφωμένο βόλι στο ανατολικό τείχος της.
Το συγκρότημα είναι κτισμένο πάνω σε τεχνητό επίπεδο, διαμορφωμένο πάνω σε επικλινές έδαφος μέσω υπόγειων θολωτών χώρων και είναι περιτριγυρισμένο από ψηλό τείχος, θυμίζοντας Ενετικό φρούριο. Ο τρίκογχος ναός βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της αυλής και είναι αφιερωμένος στην Θεοτόκο την Οδηγήτρια (15 Αυγούστου). Κατά τον 19ο αιώνα προστέθηκαν πλευρικά παρεκκλήσια, νάρθηκας και καμπαναριό. Το εσωτερικό του ναού διασώζει ξυλόγλυπτο τέμπλο του 17ου αιώνα με εικόνες του αγιογράφου Παρθενίου, ενώ στους τοίχους και τα παρεκκλήσια εκτίθενται διάφορες εικόνες της Κρητικής Σχολής αγιογραφίας (16ος - 17ος αιώνας).
Τριγύρω υπάρχουν τα υπόλοιπα κτίρια του μοναστηριού (κελιά, ηγουμενείο, τράπεζα, αποθήκες, κελάρια, κλπ). Στις εκτάσεις της μονής στεγάζεται επίσης η Ορθόδοξος Ακαδημία της Κρήτης, γυμναστήριο, κολυμβητήριο, σχολεία, οικοτροφείο, ειρηνοδικείο, κλπ. Η βιβλιοθήκη στεγάζει μια σπουδαία συλλογή παλαίτυπων βιβλίων και χειρογράφων από τον 17ο ώς και τον 19ο αιώνα. Στο μουσείο της μονής φυλάσσονται παλιές εικόνες από τον 14ο αιώνα, όπως του Κωνσταντίνου Παλαιοκάπα, του Ανδρέα Ρίτζου, του ζωγράφου Ησαΐα, του μοναχού Νείλου, του Κωνσταντίνου Σγουρού, Γεωργίου Στάη, κλπ. Επίσης, εκτίθενται άμφια, σταυροί κι ένα αντιμνήσιο του Κρητικού Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελετίου Πηγά.
Στη μονή διετέλεσαν ηγούμενοι σπουδαίες προσωπικότητες. Ανάμεσα τους ήταν ο Μισαήλ Αποστολίδης, διδάσκαλος της ελληνικής γλώσσας του βασιλέως Όθωνα και πρώτος πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Άλλοι είναι ο Ιωακείμ Τζαγκαρόλος, ο Παρθένιος Κελαϊδής κι ο Παρθένιος Πιερίδης.
Χρονολόγιο
- 9ος αιώνας: Ασκητές ιδρύουν τη μονή του Αγίου Γεωργίου στις Μένιες, πάνω στο ιερό της Δίκτυννας.
- 13ος αιώνας: Λόγω των πειρατικών επιδρομών, οι μοναχοί του Αγίου Γεωργίου συγκεντρώνονται στη θέση του σημερινού νεκροταφείου και ιδρύουν την πρώτη μονή της Θεοτόκου.
- 1618: Ο μοναχός Βλάσιος ιδρύει τη μονή στη σημερινή της θέση.
- 1645: Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τη μονή, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Χανίων.
- 1652: Οι Τούρκοι καταστρέφουν τη μονή.
- 1662: Η μονή γίνεται σταυροπηγιακή, δηλαδή διοικείται άμεσα από το Πατριαρχείο.
- 1708: Κατασκευάζεται το σιντριβάνι.
- 1822: Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Επανάστασης, ο ηγούμενος Παρθένιος Ρασπάνης μυείται στη Φιλική Εταιρεία. Συλλαμβάνεται από τους Τούρκους και φυλακίζεται. Τα κειμήλια της φυγαδεύονται στην ελεύθερη Ελλάδα και η μονή ερημώνει.
- 1831-41: Κατά την Αιγυπτιοκρατία, ο μοναχός Παρθένιος Φρουδάκης ανασυγκροτεί τη μονή.
- 1841: Η μονή γίνεται έδρα επαναστατικών ομάδων και καταστρέφεται ως αντίποινα.
- 1849: Κατασκευάζεται το καμπαναριό.
- 1850: Ο Παρθένιος Πιερίδης, γνωστός ως Καπετάν Παπάς, εγκαθίσταται στη μονή Γωνιάς. Αργότερα οργανώνει την επανάσταση του 1866 στην δυτική Κρήτη και γίνεται πρόεδρος της Γενικής Συνέλευσης των Κρητών.
- 1854: Ο Παρθένιος Κελαϊδής εγκαθίστανται στη μονή. Είναι πρωτουργός της Επανάστασης του 1866 και πρωταγωνιστεί σε όλα τα κινήματα ως το 1905. Το 1905 πεθαίνει στη Σύρο, αφορισμένος από την Ιερά Σύνοδο επειδή ήταν με το μέρος του Βενιζέλου.
- 1867: Οι Τούρκοι καταστρέφουν το μοναστήρι ξανά. Το βόλι που βλέπουμε στο τείχος σήμερα προέρχεται από τότε.
- 1897: Η τελευταία επανάσταση πριν την αυτονόμηση της Κρήτης το 1898 ξεκινάει από την παραλία της μονής Γωνιάς. Εδώ αποβιβάζονται 1500 άνδρες του Τιμολέοντας Βάσσου και κηρύττουν την κατάληψη της Κρήτης «εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων».
- 1935: Η μονή Γωνιάς κρίνεται διατηρητέα.
- 1941: Πριν την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς, διαμένουν στη μονή Άγγλοι τεχνικοί του αεροδρομίου του Μάλεμε. Οι μοναχοί συμμετέχουν στη Μάχη της Κρήτης.
- 1941-44: Οι Γερμανοί επιτάσσουν το μοναστήρι. Οι μοναχοί της φυλακίζονται στα Χανιά, καθώς βρέθηκε όπλο σε παρεκκλήσι της. Το μοναστήρι λεηλατείται.
- 1968: Ιδρύεται η Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης.
