Κουλέδες

Χανιά

Στο Σέλινο (η περιοχή της Παλαιόχωρας) κτίσθηκαν κουλέδες ακόμη στη Σούγια, στο Κουστογέρακο, στην Κεφάλα Ροδοβανίου, στον Σταυρό Καντάνου, στο Μουστάκο και στις Βίγλες. Στην Κίσσαμο, Τούρκικοι Κουλέδες υπήρχαν στις Βουκολιές, στις θέσεις Λαρδά, στον Κουνουπίτσα (τον οποίο επαναστάτες ανατίναξαν το 1897) και στο Ξυγκοκέφαλο Μεσογείων. Η επαρχία Κυδωνίας ήταν γεμάτη με Κουλέδες. Δώδεκα είχαν κτιστεί στην περιοχή των Λάκκων στις θέσεις Ριζώματα, Κερατίδι, Αμυγδάλι, Κάτω και Πάνω Σαβουρέ, Κεφάλα, Μπουρμπαδοκεφάλα, Κοπανίστρα, Ξεροκεφάλα, Λάπα, Αφαραγκιά, Λαγουδοκεφάλα, και Ξυλόκαστρο. Την οχύρωση των Λάκκων συμπλήρωναν οι Κουλέδες στις θέσεις Πορσέλα, Πρασές, Κεφάλα, Νέα Ρούμματα, Άδαμης, Μεσκλά, Τσαρμένικα, Λασίδες Θερίσου, Προφήτης Ηλίας, Σκονίζου, Κυρτωμάδω, Αλικιανού, Κεραμειά και Μαλάξα. Η αναφορά σε κάθε έναν από αυτούς ξεχωριστά είναι πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη.

Ρέθυμνο

Το σημαντικότερο πέρασμα του νομού Ρεθύμνης βρισκόταν στην περιοχή του Αγίου Βασιλείου, από όπου Τούρκοι και Έλληνες μετέβαιναν από τη Μεσαρά στα Σφακιά. Εκεί λοιπόν, κτίστηκαν αρκετοί πύργοι και Κουλέδες. Η κοιλάδα του Αμαρίου αποτελεί ένα εσωτερικό πέρασμα στο Νομό Ρεθύμνης, που είναι συνέχεια της κοιλάδας των Ποταμών, όπου κατοικούσαν οι πιο αιμοβόροι Τούρκοι, οι Αμπαδιώτες. Την μεγάλη αυτή δίοδο, που με μικρά παρακλάδια της οδηγούσε στη Μεσαρά, οι Τούρκοι είχαν οχυρώσει καλά. Στην κοιλάδα των Ποταμών υπήρχαν οι Κουλέδες των Πρασών, των Ποταμών και της Πατσού. Ο Κούλες των Ποταμών είχε σχήμα ορθογώνιο και περιελάμβανε χώρους διαμονής της φρουράς και του επικεφαλής της, βοηθητικούς χώρους και ένα ύψωμα για τα πυροβόλα του.

Στο ανατολικό άκρο της κοιλάδας του Αμαρίου ήταν κτισμένοι δύο Κουλέδες, του Βαθειακού και της Λοχριάς. Ο Κούλες της Λοχριάς, ήταν κτισμένος σε βραχώδη λόφο ανατολικά από το χωριό, σε μικρή απόσταση από αυτό. Εξυπηρετούσε τη μεταβίβαση μηνυμάτων προς τους Κουλέδες της μικρής κοιλάδας Καμαρών. 0 κουλές είναι σχεδόν τελείως κατεστραμμένος, σε βαθμό που με δυσκολία διακρίνει κάποιος το περίγραμμα του.

Κουλέδες υπήρχαν και στην επαρχία Μυλοποτάμου, για την κάλυψη του Αξικού περάσματος, και στο Φόδελε. Από το πρώτο πέρασμα ξεχύθηκαν οι ορδές των Τούρκων προς τον Χάνδακα κατά τον Κρητικό Πόλεμο (1645-1669), αλλά και πολλές φορές από το 1821 ως το 1898. Έτσι, είναι φυσικό σε αυτό το πέρασμα να έκτισαν πολλούς κουλέδες. Οι γνωστότεροι είναι οι Κουλέδες του Κρυονερίου (Ασυρώτων), της Φλαμούρας και του Αρμού Γαράζου. Ο πύργος του Κρυονερίου είναι κτισμένος στα σύνορα των χωριών Αξός και Κρυονέρι, σε πανέμορφο σημείο που ανήκει στη Μονή Χαλέπας. Σήμερα στη θέση του έχει κτιστεί δεξαμενή που υδρεύει τα Ανώγεια, και μόνο ένα μικρό μέρος σώζεται.

Ηράκλειο

Οι Τούρκοι έκτισαν αρκετούς κουλέδες και στον Νομό Ηρακλείου, κυρίως στην πεδιάδα της Μεσαράς, αλλά και στα υπόλοιπα περάσματα του νομού. Η περιοχή της Μεσαράς ήταν επίσης ισχυρά φυλασσόμενη περιοχή. Οι δίοδοι που οδηγούσαν σε αυτή ήταν οχυρωμένες με Κουλέδες, έτσι ώστε να μην μπορεί να επικοινωνεί με τις γειτονικές περιοχές. Στη μικρή κοιλάδα των Καμαρών – Γρηγοριάς – Μαγαρικαρίου υπήρχαν οι Κουλέδες της Γραμμένης και ο Κρεμαστός. Ο Κρεμαστός, βρισκόταν μεταξύ Γρηγοριάς και Καμαρών, πάνω σε ύψωμα ανατολικά του σημερινού δρόμου, για να μεταφέρει μηνύματα στο Κούλε του Ζαρού.

Ένας άλλος κούλες ήλεγχε την επικοινωνία της επαρχίας Μαλεβυζίου και Τεμένους με τη Μεσαρά. Είναι ο μεγάλος Κούλες του Ράφτη (Άνω Μουλίων) που βρισκόταν πάνω από το έρημο χωριό Ράφτης και δεσπόζει σε όλη την περιοχή. Σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση, ενώ τμήμα του χρησιμοποιείται ως στάβλος. Άλλος Κούλες υπήρχε στον λόφο βόρεια από την πόλη των Μοιρών, αλλά σήμερα στη θέση του έχουν κτιστεί δημόσιες υπηρεσίες.

Από το Ηράκλειο προς τον νομό Λασιθίου υπάρχουν από τα νότια τα Βιαννίτικα περάσματα, ενώ στα βόρεια τα περάσματα της Σελένας. Τα περάσματα προς το οροπέδιο Λασιθίου ήταν δυσπρόσιτα. Ένας Κούλες στο άνοιγμα του Περάσματος Βιάννου – Πεύκου – Καλαμιού ήταν ο Κούλες της Ρίζας. Ερείπια σώζονται και σήμερα ανατολικά της Βιάννου, στη θέση που οι Γερμανοί εκτέλεσαν τους κατοίκους της περιοχής τον Σεπτέμβριο του 1943. Το κύριο σώμα του Κούλε έχει διαστάσεις 14μ x 7μ περίπου. Άλλος κουλές υπήρχε στο Πανόραμα Πεδιάδος.

Λασίθι

Ο ισθμός της Ιεράπετρας , από την Παχειά Άμμο ως την Ιεράπετρα, ήταν μια δίοδος σπουδαιότατης σημασίας στο Νομό Λασιθίου. Η οχύρωση επομένως της διόδου αυτής εξασφάλισε την πλήρη αποκοπή των σχέσεων των επαρχιών Μεραμπέλου και Ιεράπετρας, ενώ συγχρόνως απομόνωνε την επαρχία Σητείας. Έτσι οι Τούρκοι έκτισαν κουλέδες ή καλέδες στην Παχειά Άμμο, στη Βασιλική, στην Επισκοπή και στο Κεντρί.

Ο μικρός κούλες της Παχειάς Άμμου βρισκόταν στη θέση Χαλέπα, ανατολικά και κοντά από το χωριό, ενώ βρίσκεται σε καλή κατάσταση. Ο σκοπός του ήταν κυρίως ο έλεγχος του όρμου της Παχειάς Άμμου, αλλά κι όλου του Μιραμπέλου, ενώ επικοινωνούσε με τον πύργο της Βασιλικής. Ο Κούλες της Βασιλικής βρισκόταν νότια του χωριού πάνω στο λόφο, δίπλα στον οποίο βρέθηκαν σημαντικές αρχαιότητες, και η πρόσβαση γίνεται με δρόμο που φτάνει ως εκεί. Κι αυτός είναι μικρός (7μ x 7μ). Σκοπός του ήταν η μεταφορά των μηνυμάτων του κούλε της Παχειάς Άμμου στον Κούλε της Επισκοπής. Ο κούλες του Κεντριού ήταν κτισμένος στη θέση που βρίσκεται το σχολέιου του ομώνυμου χωριού, χωρίς να σώζεται κανένα ίχνος του.

Στην επαρχία Σητείας δεν κτίστηκαν κουλέδες αφού είχε ήδη πολλά ενετικά φρούρια και πύργους, που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ανάλογα. Κούλες είχε κτιστεί και στις Μάλλες, που ήλεγχε το βόρειο μέρος του ποταμού Σαραντάπηχου, και έμοιαζε με τον Κούλε της Ρίζας στη Βιάννο.