Το Μητάτο είναι ένα πέτρινο θολωτό οικοδόμημα των Κρητικών βουνών που το συναντάμε κυρίως στον Ψηλορείτη και στα Λευκά Όρη. Έχουν τις πανάρχαιες ρίζες τους στα Μινωικά χρόνια, καθώς σχεδόν με τον ίδιο τρόπο (εκφορικό σύστημα) έκτιζαν τους θολωτούς τάφους.
Η περίτεχνη κατασκευή του μιτάτου μόνο από πέτρες, χωρίς τη χρήση συνδετικού υλικού, ήταν η καλύτερη λύση στα βραχώδη βουνά της Κρήτης. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι μετά από τόσους αιώνες, ακόμη και σήμερα αρκετοί βοσκοί της Κρήτης χρησιμοποιούν τα μιτάτα τους για να διαμένουν δίπλα στα κοπάδια τους καλοκαιρινούς μήνες. Ακόμη χρησιμοποιούνται ως επιτόπια τυροκομεία.
Συνήθως βρίσκονται δίπλα σε μια αυλή για το μάντρισμα των αιγοπροβάτων, ενώ μέσα υπάρχει χώρος διαμονής και φύλαξης των τυριών. Στο κέντρο του θόλου υπάρχει τρύπα για την έξοδο του καπνού στο εσωτερικό.
Το όνομα προέρχεται από τη λατινική φράση metatum που είναι το στρατιωτικό κατάλυμα. Πράγματι στα Βυζαντινά χρόνια τα μιτάτα χρησιμοποιούνταν για την προσωρινή διαμονή μετακινούμενων στρατιωτών, αγγελιοφόρων κι άλλων αξιωματούχων. Ήταν κάτι σαν τα σημερινά ορειβατικά καταφύγια.
Ο κούμος στο Ξυλόδεμα Ασκύφου 
Στο Ξυλόδεμα τα τελευταία χρόνια έχει κατασκευαστεί μια πέτρινη βρύση με ξύλινη περίφραξη για την οποία χρησιμοποιήθηκε η ντόπια πέτρα. Ακριβώς πάνω από την βρύση αυτή που δεν έχει ποτέ νερό υπάρχει ένας κούμος πολύ παλιός που κανείς δεν ξέρει από πότε υπάρχει εκεί. Η λέξη κούμος απαντά σε όλη τη δυτική Κρήτη με την έννοια του μιτάτου της ανατολικής Κρήτης ενώ στην Ανατολική Κρήτη η λέξη κούμος χρησιμοποιείται για το μέρος που ζούνε οι κότες, το κοτέτσι δηλαδή.
Ένα από τα πιο όμορφα και γραφικά μιτάτα στην Κρήτη είναι το Μιτάτο του Κακιώρου. Το μιτάτο αυτό το συναντάμε στο Λιβαδιώτικο Αόρι ψηλά πάνω από το χωριό Λιβάδια Μυλοποτάμου στη Ρεθυμνιώτικη πλευρά του Ψηλορείτη. Βρίσκεται ακριβώς πάνω στο δρόμο που οδηγεί από τα Λιβάδια στο Λάκκο του Μυγερού και περίπου ένα χιλιόμετρο πριν από αυτόν. Βρίσκεται χτισμένο στα 1500 περίπου μέτρα υψόμετρο και αποτελεί ένα από τα ψηλότερα μιτάτα στην Κρήτη.
Οροπέδιο Νίδας 
Το οροπέδιο της Νίδας είναι ένα από τα μεγαλύτερα της Κρήτης και βρίσκεται σε υψόμετρο 1400 μέτρων, στην καρδιά του Ψηλορείτη (Ίδη). Οι κορυφές των τριγύρω βουνών είναι χιονισμένες έως τις αρχές του καλοκαιριού, δημιουργώντας ένα υπέροχο τοπίο. Το όνομα του προέρχεται από τις λέξεις «Στην Ίδα», που σημαίνει «στον Ψηλορείτη».
Το Δαμόθι βρίσκεται στο Ζωνιανό Αόρι στη βόρεια πλευρά του Ψηλορείτη και είναι ένα από τα πιο ψηλά οροπέδια της Κρήτης. Βρίσκεται σε υψόμετρο 1680 μέτρων ανάμεσα στις δύο κορφές της Κουρούνας (1850 μέτρα) και στον κύριο κορμό των κορφών του Ψηλορείτη Αγκαθιάς και Τίμιος Σταυρός (2456 μέτρα). Η ονομασία Δαμόθι έχει όπως και σχεδόν όλα τα τοπωνύμια του Ψηλορείτη μινωική προέλευση και έχει παραμείνει αναλλοίωτη στο πέρασμα των αιώνων.
Στα Ανώγεια Ρεθύμνου λίγο μετά το οροπέδιο της Νίδας στη βόρεια πλευρά του Ψηλορείτη βρίσκεται η τοποθεσία Βαθύ Λακκί. Είναι πάνω στο δρόμο που οδηγεί στο ερειπωμένο χιονοδρομικό κέντρο του Ψηλορείτη. Το όνομά του σημαίνει βαθύς λάκκος επειδή δημιουργείται στην περιοχή ένα μικρό ίσιωμα με λίγο χώμα στο κατά τα άλλα άγονο περιβάλλον της περιοχής.
