Μονή Αρετίου
Η Μονή της Αγίας Τριάδας Αρετίου βρίσκεται κοντά στο χωριό Καρύδι, σε μια ξηρή και απομονωμένη περιοχή της επαρχίας Μιραμπέλου. Μαζί με τη γειτονική μονή Καρδαμούτζας αποτελούσαν τις σημαντικότερες μονές της περιοχής που στην περιφέρειά της βρίσκονται τα περισσότερα μοναστήρια από κάθε άλλο μέρος στην Κρήτη. Μάλιστα κατάφερε να αγοράσει εφτά άλλα μοναστήρια της περιοχής. Ερειπωμένο για πολλά χρόνια, σήμερα έχει αναστηλωθεί και κατοικείται από μοναχούς.
Ως προς την ονομασία της μονής, οι απασχοληθέντες με το ζήτημα έχουν διατυπώσει διάφορες εκδοχές. Κατά τον Λογαριαστάκη, η ονομασία οφείλεται στην πρόωρα αποβιώσασα αδελφή του κτίτορος Μάρκου Παπαδόπουλου, Αρετή. Κατά τον Γ. Κουρμούλη, η μονή έλαβε το όνομα από τον κτήτορα της ή τον πρώτο οικιστή, ενώ κατά τον Σπανάκη η μονή πήρε το όνομα της από το γνωστό κατά της Ενετοκρατία όνομα Αρέτης.
Από μακριά το μοναστήρι θυμίζει μικρό φρούριο, καθώς μέρος του είναι περιτειχισμένο από τείχος. Για κάποιος ανήκει στην πεντάδα των πιο σημαντικών κτιριακά μονών στην Κρήτη. Η είσοδος σε αυτό γίνεται μέσω στοάς, η οποία οδηγεί στις μεγάλες θολωτές αποθήκες, το στάβλο και την πύλη της εσωτερικής αυλής. Στον κυρίως περίβολο εσωκλείονται δεξαμενές και τα περισσότερα ενδιαιτήματα. Στις διώροφες πτέρυγες βρίσκονται τα κελιά, το μαγειρείο, το αρτοποιείο, η τράπεζα, οι αποθήκες, το σιδηρουργείο και άλλες εγκαταστάσεις. Εκτός του κλειστού περιβόλου βρίσκονται δύο μεγάλες ανοιχτές δεξαμενές, το ελαιοτριβείο, το τυροκομείο και 12 αιωνόβια κυπαρίσσια που συμβολίζουν τους 12 Αποστόλους.
Το καθολικό της μονής βρίσκεται στο κέντρο του περιβόλου, είναι ναός μονόχωρος καμαροσκέπαστος με οξυκόρυφη καμάρα και λιθανάγλυφο θύρωμα. Το κωδωνοστάσιο του φέρει καμπάνα με επιγραφή 1618. Στον περίβολο βρίσκεται και δεύτερος ναός της Βενετοκρατίας, ο Άγιος Λάζαρος, με ταφικό χαρακτήρα. Είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος με επίσης λιθανάγλυφο θύρωμα. Τέλος, πρόσφατα εγκαινιάστηκε μέσα σε ένα πολύ μικρό δωμάτιο της μονής ο ναΐσκος του Οσίου Μακαρίου του Αιγυπτίου.
Στο καθολικό διασώζονται αξιόλογες εικόνες της Κρητικής Σχολής Αγιογραφίας του 17ου αιώνα, όπως η Αγία Τριάδα, η Κυρία των Αγγέλων και η Πεντηκοστή, έργα αγνώστης ταυτότητας ζωγράφου. Επίσης υπάρχει μικρό μουσείο και πωλητήριο των προϊόντων της μονής.
Σχετικά με την ίδρυση της Μονής υπάρχει ο παρακάτω μύθος: Στα μέσα της Ενετοκρατίας στην Κρήτη και ενώ οι σχέσεις με τους κατακτητές είχαν ομαλοποιηθεί κάπως, ένας κάτοικος της περιοχής που εργάζονταν σε κάποιο από τα Ενετικά λιμάνια της Κρήτης, έμαθε τα Ιταλικά και έκανε πολλούς φίλους Ενετούς. Ένας από αυτούς τον κάλεσε στην Βενετία στον γάμο της κόρης του κι εκεί άκουσε μια παρέα Ενετών να συζητούν για τον τόπο του. Μη γνωρίζοντας οι Ενετοί ότι μιλάει την γλώσσα τους, συνομιλούσαν άνετα και κατέστρωναν ένα σχέδιο για να πάνε στην περιοχή της Μονής Αρετίου και να ξεθάψουν ένα θησαυρό που ήταν εκεί κρυμμένος, αναφέροντας μάλιστα ότι αυτός ο θησαυρός έχει κατάρα και όποιος τραβήξει το καπάκι από το καζάνι που είναι μέσα οι λίρες θα πεθάνει. Ο Κρητικός που τα είχε ακούσει όλα και γνωρίζοντας την περιοχή που ήταν κρυμμένο το καζάνι με τις λίρες, πήγε πρώτος, βρήκε το καζάνι κι έδεσε το καπάκι του καζανιού σε ένα γάιδαρο, μόλις το ζώο περπάτησε και ξέσυρε το καπάκι, έπεσε νεκρό και έτσι ο ίδιος έγινε πολύ πλούσιος. Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης στον θεό, έκτισε τη μονή μέσα σε αυτό το πετρώδες και άγονο μέρος.
Χρονολόγιο
- 1580-1596: Ο Ηρακλειώτης φεουδάρχης Μάρκος Παπαδόπουλος ιδρύει το μοναστήρι και τοποθετεί 12 καλόγερους σε αυτό.
- 1723: Σύμφωνα με έγγραφο, η μονή τροφοδοτεί αγωνιστές ή πειρατές που στρέφονται κατά των Τούρκων
- 1821: Οι Τούρκοι πυρπολούν και λεηλατούν τη μονή, καταστρέφοντας έτσι πολύτιμα κειμήλια και την βιβλιοθήκη του μοναστηριού. Επίσης, σκοτώνουν τον επίσκοπο Ιωακείμ.
- 1844: Η μονή ανακαινίζεται και ξαναλειτουργεί, ενώ γίνεται έδρα της Επισκοπής Πέτρας
- 1868: Η έδρα της Επισκοπής Πέτρας μεταφέρεται από τη Μονή Αρετίου στην νέα πρωτεύουσα του Λασιθίου, τη Νεάπολη.
- 1881-1882: Η μονή ανακαινίζεται σε εκτεταμένο βαθμό
- 1900: Η μονή κρίνεται διατηρητέα
- 1930: Η μονή Αρετίου κρίνεται διαλυτέα
- 1940: Οι Γερμανοί κατακτητές καταστρέφουν το μοναστήρι και αυτό ερημώνει για πολλά χρόνια.
- 1955-56: Επανιδρύεται το μοναστήρι
- 1991: Ξεκινάει η αναστήλωση του μοναστηριού, το οποίο παίρνει τη σημερινή του μορφή.
