Μονή Παναγίας Παλιανής στο Βενεράτο
Η γυναικεία Μονή Παλιανής βρίσκεται σε υψόμετρο 280μ δίπλα στα χωριά Βενεράτο και Αυγενική, 20χλμ νοτιοδυτικά του Ηρακλείου και ανατολικά από το φαράγγι του Βενεράτου. Το καθολικό της είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου που εορτάζει στις 15 Αυγούστου. Η Μονή Παλιανής θεωρείται μια από τις αρχαιότερες μονές της Κρήτης, χωρίς να είναι ωστόσο γνωστή η ακριβής χρονολογία της ίδρυσής της. Το όνομα της συνδέεται με την ονομασία Παλιά Μονή, που με το πέρασμα των αιώνων έγινε παλιανή. Ωστόσο, υπάρχει μια δεύτερη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία το όνομα Παλιανή συνδέεται με την Απολωνία, την αρχαία πόλη που πιστεύεται ότι ήταν κτισμένη κοντά.
Η μονή υπήρξε πατριαρχική και ανά περιόδους είχε τεράστια περιουσία και πολλά μετόχια, που όμως κατά την Ενετοκρατία πέρασε στο Βενετικό δημόσιο. Αργότερα κατά την Τουρκοκρατία, η Παλιανή πλήρωσε πολύ βαρύ τίμημα, καθώς καταστράφηκε από τους Τούρκους τουλάχιστον δύο φορές και οι μοναχές της σφαγιάστηκαν. Ανασυγκροτήθηκε πολύ γρήγορα και έκτοτε ανήκει στα πλουσιότερα μοναστήρια της Κρήτης.
Το μοναστηριακό συγκρότημα αναπτύσσεται με ισόγεια και διώφορα κτίσματα γύρω από μια μεγάλη αυλή, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται ο κεντρικός ναός, μια τρίκλιτη βασιλική του 14ου αιώνα, με τα τρία κλίτη αφιερωμένα στην Κοίμηση της Θεοτόκου (15 Αυγούστου), στους Τρεις Ιεράρχες (30 Ιανουαρίου) και στον Άγιο Παντελεήμονα (27 Ιουλίου). Επίσης υπάρχει κι ένα μικρό παρεκκλήσι των Αγίων Αποστόλων (30 Ιουνίου).
Ο ναός υποστηριζόταν από κίονες Βυζαντινού ρυθμού με φύλλα άκανθας, μέρη από τους οποίους υπάρχουν διάσπαρτα στο μοναστήρι. Γενικά, παντού υπάρχουν μαρμάρινα μέλη παλαιοχριστιανικής εποχής, που υποδεικνύουν ότι το καθολικό έχει κτιστεί στη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής τμήματα της οποίας (π.χ. αψίδα) έχουν ενσωματωθεί στη βασιλική του 14ου αιώνα.
Γύρω από τον ναό υπάρχουν τα κελιά των μοναζουσών και οι βοηθητικοί χώροι, ενώ ο επισκέπτης μπορεί ακόμη να διακρίνει ίχνη του φρουριακού τείχους που προστάτευε παλαιότερα την Παλιανή. Στη μονή ανήκει και ο βυζαντινός ναός του Αγίου Ιωάννου με τις τοιχογραφίες του 14ου αιώνα. Στο μοναστήρι λειτουργεί μουσείο που φιλοξενεί εικόνες, ιερά κειμήλια και διάφορα βιβλία μεγάλης ιστορικής αλλά και αρχαιολογικής αξίας. Το μοναστήρι είναι ανοικτό και επισκέψιμο από την ανατολή έως τη δύση του ήλιου.
Η Αγία Μυρτιά
Σήμα κατατεθέν της Παλιανής είναι η ιερή Μυρτιά, ένα αιωνόβιο δέντρο το οποίο εορτάζει 24 Σεπτεμβρίου. Μέσα στον περιπεπλεγμένο κορμό της Αγίας Μυρτιάς, όπως λέγεται, πιστεύεται ότι είναι κρυμμένη η εικόνα της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας. Σύμφωνα με την παράδοση, κάποτε η περιοχή καλυπτόταν από δάσος και οι χωρικοί έβαλαν φωτιά για να δημιουργήσουν καλλιεργούμενες εκτάσεις. Ξαφνικά, μέσα από τα βάτα ακούστηκε η φωνή της Παναγίας και με έκπληξη οι χωρικοί είδαν την εικόνα της Παναγίας. Γύρω από τη μορφή της, ήταν ζωγραφισμένα κλαδιά μυρτιάς. Ύστερα από καιρό, όταν πήγαν κάποια παιδιά στο ίδιο σημείο, τα ζωγραφισμένα κλαδιά είχαν φυτρώσει στα αλήθεια, μεγάλωσαν και σταδιακά κάλυψαν την εικόνα! Την εικόνα της Παναγίας θεωρείται ότι μπορούν να τη δουν μόνο παιδιά.
Αν επισκεφτείτε την Παλιανή, θα δείτε ένα αναμμένο καντήλι δίπλα στη μυρτιά και πολλά τάματα κρεμασμένα στα κλαδιά, καθώς θεωρείται θαυματουργή. Μάλιστα η ευλογία των άρτων γίνεται κάθε χρόνο κάτω από το ιερό αυτό δέντρο και ως τράπεζα χρησιμοποιείται ένα αρχαίο κιονόκρανο, ενώ οι πιστοί παίρνουν φύλλα από κλαδιά! Η λατρεία της «Αγίας Μυρτιάς» αποτελεί επιβίωση πανάρχαιων λατρευτικών συνηθειών και πιο συγκεκριμένα της λατρείας των ιερών δέντρων της Μινωικής θρησκείας.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος
Έξω από τον περίβολο της μονής βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Ο μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός τοιχογραφήθηκε στα μέσα του 14ου αιώνα από το ζωγράφο Γεώργιο, ο οποίος σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή πάνω από την πρόθεση ζητά από τον ιερέα να τον μνημονεύει κατά τη διάρκεια των ακολουθιών. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος διασώζεται πολύ αποσπασματικά στον κυρίως ναό, όπου διακρίνονται σκηνές του ευαγγελικού κύκλου, ενώ καλύτερα διακρίνεται μέσα στο ιερό.
Στην αψίδα εικονίζεται η Δέηση, στην οποία τον Πρόδρομο έχει αντικαταστήσει ο ευαγγελιστής Ιωάννης, στη βόρεια πλευρά της καμάρας η Πεντηκοστή και η Ανάληψη, ενώ στη νότια η Γέννηση και η Υπαπαντή. Ιδιαίτερα σημαντικές θεωρούνται οι δύο σκηνές στο χαμηλό τμήμα του θόλου του νότιου τοίχου, οι οποίες προέρχονται από τον κύκλο του ευαγγελιστή Ιωάννη, έναν κύκλο σπάνιο στο βυζαντινό κόσμο που διασώζεται σε ελάχιστες εκκλησίες της Κρήτης (στην Παλιανή και στους οικισμούς Μαργαρίτες, Καλογέρου Ρεθύμνου και Σελλί Ρεθύμνου). Αριστερά εικονίζεται ο Ιωάννης να υπαγορεύει στο μαθητή Πρόχορο το ευαγγέλιο και αριστερά, όπως αναγράφει η σχετική επιγραφή, ο Ιωάννης γκρεμίζει τα είδωλα του ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο.
Χρονολόγιο
- 4ος αιώνας: Η μονή Παλιανής ιδρύεται κοντά στην αρχαία πόλη Απολωνία και πιθανόν πάνω σε παλιό ναό της Αθηνάς.
- 668: Ο πάπας της Ρώμης αναφέρει ότι η μονή Παλαιάς πρέπει να επιστρέψει στη επισκοπή Λάππας. Είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη και τότε η μονή θεωρείται παλιά!
- 961-1204: Κατά τη Β’ Βυζαντινή Περίοδο η μονή είναι πατριαρχική και Αυτοκρατορική (imperialium). Αποκτάει πολύ μεγάλη περιουσία.
- 1304: Με απόφαση του Πάπα Κλήμεντα του Δ΄ η Μονή περιέρχεται στη δικαιοδοσία του Λατίνου Αρχιεπισκόπου Κρήτης, παρ' όλες τις αντίθετες προσπάθειες του Πατριάρχη. Πολυετής διαμάχη ξεκινάει.
- 1323: Η Μονή περνάει στη δικαιοδοσία του Δόγη της Βενετίας.
- 24 Ιουνίου 1821: Οι Τούρκοι καταστρέφουν ολοκληρωτικά το μοναστήρι και το λεηλατούν. Σκοτώνουν ή στέλνουν σε χαρέμια 67 μοναχές, μόνο τρεις γλιτώνουν.
- 1826: Η επιζήσασα μοναχή Παρθενία Νεονάκη επιστρέφει στην Παλιανή και την ανοικοδομεί ως το 1842, γνωρίζοντας μεγάλη άνθηση που συνεχίζεται ως σήμερα.
- 1856: Σεισμός καταστρέφει το ναό και ξανακτίζεται με άλλη μορφή.
- 1866: Ο Καπετάν Μιχάλης Κόρακας καταφεύγει στη μονή, αφού σκοτώνει στον Τούρκο Αλήκο. Οι Τούρκοι καταστρέφουν τη μονή, αρπάζουν τις εικόνες και οι μοναχές αρχίζουν τις επισκευές.
- 1872: Η ηγούμενη Αγαθαγγέλη αναστηλώνει τον κατεστραμμένο ναό, που κτίστηκε με έσοδα από εράνους από τους Έλληνες της Αιγύπτου.
- 1970: Κατεδαφίζεται η παλαιά πύλη και στη θέση της κτίζεται νέα τσιμεντένια.
