Οικισμός Καλαθιανά
Η ενδοχώρα της Κρήτης είναι γεμάτη από έρημα σήμερα χωριά, ακατοίκητα και ξεχασμένα. Πολλά από αυτά ερήμωσαν σχετικά πρόσφατα και άλλα αιώνες πριν και σήμερα φαίνονται ελάχιστα απομεινάρια που αποδεικνύουν την ύπαρξή τους. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά έρημα χωριά της Κρήτης το οποίο ήταν σχετικά μεγάλο ήταν τα Καλαθιανά. Βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Μάκρες και Μορόνι στην Πάνω Ρίζα της Μεσσαράς Ηρακλείου.
Τα Καλαθιανά υπήρξαν θύμα της γενικής αστυφιλίας που επικράτησε στην Κρήτη μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου και ερήμωσε το '70. Τα σπίτια όλου του οικισμού που υπήρξε ακμαίος αποτελούν ένα πολύ όμορφο και ενιαίο οικιστικά σύνολο με χαρακτηριστική παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Κρήτης. Σώζονται σε σχετικά καλή κατάσταση και όλα είναι κτισμένα από το ίδιο υλικό, από το μαλακό ασβεστόλιθο που κρύβει το υπέδαφος της περιοχής και που χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον στο παρελθόν για σπίτια και άλλα κτίρια της περιοχής. Το ίδιο το χωριό δεν απέχει πολύ μακριά από το Σπήλαιο Λαβύρινθος που υπήρξε λατομείο για την εξόρυξη πέτρας στην αρχαιότητα από όπου χτίστηκε και μεγάλο τμήμα της αρχαίας Γόρτυνας. Τα Καλαθιανά είναι κτισμένα σε μια από τις πλέον εύφορες περιοχές της Κρήτης που αποτελεί και ένα πλούσιο χορτότοπο, πραγματικό θησαυρό για τους λάτρεις των άγριων χόρτων. Παρατηρώντας την αρχιτεκτονική και τη διαμόρφωση των χώρων στα σπίτια του χωριού μπορούμε να βγάλουμε χρήσιμα συμπεράσματα για την λειτουργία μιας τυπικής αγροτικής κοινωνίας.
Ανάμεσα στα σπίτια του χωριού δε συναντάμε μεγάλα ανοίγματα και φαρδιούς δρόμους αλλά το ένα σπίτι σχεδόν αποτελεί τη συνέχεια του άλλου. Σε πολλά σπίτια ακόμα και σήμερα στέκουν τα δώματα με τις χαρακτηριστικές σειρές από καλάμια ανάμεσα στα δοκάρια ενώ στους τοίχους υπάρχουν ενσωματωμένες εσοχές που χρησίμευαν σαν ντουλάπια. Τα πελέκια στις πόρτες και στα παράθυρα είναι όλα λαξευμένα και στέκουν στη θέση τους παρά τα χρόνια της εγκατάλειψης. Το εντυπωσιακό στα Καλαθιανά είναι η έλλειψη κάποιου ναού που θα χρησίμευε για την κάλυψη των λατρευτικών αναγκών του χωριού. Η πιο κοντινή εκκλησία είναι η ιστορική Παναγία στο Κυρμουσή που είναι σχετικά κοντά και υπήρξε κι αυτό χωριό το οποίο στην πορεία των αιώνων ερήμωσε και ξεχάστηκε σε σημείο σήμερα να μην έχει απομείνει τίποτα πέρα από τους δυο ναούς του και την πέτρινη κρήνη του.
Πηγή Χριστόφορος Χειλαδάκης
