Πόλεις

Ο δίκλιτος ναός του Αφέντη Χριστού στην Κριτσά έδινε κατά την Ενετοκρατία το όνομα Χριστός στη γειτονιά αυτή, που τότε θεωρούνταν ξεχωριστός οικισμός, και αποτελούσε το νεκροταφείο του. Εδώ ήταν παπάς ο πατέρας της θρυλικής Κριτσωτοπούλας που πολέμησε εναντίον των Τούρκων ντυμμένη ως άνδρας στο πλευρό του Καπετάν Καζάνη και πιστεύεται ότι εδώ τάφηκε κι αυτή.

Ο ναός της Αγίας Ειρήνης στην κοιλάδα της Αύγου στην περιφέρεια του Καβουσίου Ιεράπετρας χρονολογείται στον 14ο αιώνα και φέρει τοιχογραφίες του 1410-1411. Ο ναός πιστεύεται ότι υπήρξε καθολικό μικρής γυναικείας μονής, αλλά δε σώζονται άλλα κτίσματα.

Στη συνοικία Μπαροτσιανά της Αργυρούπολης βρίσκεται ο ναός της Παναγίας της Μπαροτσιανής, ένας μονόχωρος ναός του 13ου αιώνα, στον οποίο έχει προστεθεί μεταγενέστερα παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου. Το τοπωνύμιο προέρχεται από την Ενετική οικογένεια των Barozzi που είχε την περιοχή ως φέουδό της.

Ο εγκαταλελειμένος οικισμός της Απολύχνου που βρίσκεται σε υψόμετρο 220μ, μέσα σε όμορφο φαράγγι με πηγές και πλατάνια. Πάνω από τις πηγές έχει κτιστεί ο Βυζαντινός ναός του Αγίου Παντελεήμονα. Ο ναός είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος με οξυκόρυφο θόλο που χρονολογείται στον 14ο αιώνα και οι κάτοικοι της Μεσαράς θεωρούν θαυματουργό.

Ο μονόχωρος Ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου βρίσκεται στο νεκροταφείο της Κριτσάς. Το εσωτερικό του τοιχογραφήθηκε το 1359-1360 με δαπάνες του Ιωάννη Σκορδίλη και το λαϊκότροπο εικονογραφικό του πρόγραμμα διατηρείται αποσπασματικά. Ξεχωρίζουμε σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο, το βίο του Χριστού και δέκα σκηνές από το βίο του Ιωάννη του Προδρόμου.

Στη θέση που είναι κτισμένο το σημερινό Λουτρό Σφακίων υπήρχε το επίνειο (λιμάνι) της αρχαίας Ανώπολης και της Αράδενας. Το λιμάνι αυτό αναφέρεται στα αρχαία κείμενα ως Φοίνιξ ή Κατώπολη. Στο Φοίνικα λατρεύονταν οι θεοί Δίας και Απόλλωνας.

Ο μονόχωρος ναός του Αγίου Γεωργίου του Καβουσιώτη βρίσκεται νότια του οικισμού της Κριτσάς. Εξωτερικά φέρει αρκοσόλιο, δηλαδή αψιδωτό ταφικό μνημείο της Ενετοκρατίας. Εσωτερικά σώζεται αποσπασματικά τοιχογραφικός διάκοσμος που χρονολογείται στις αρχές του 14ου αιώνα.

Βόρεια του οικισμού της Σούγιας σώζεται ο ναός της Αγίας Ειρήνης στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου με τρούλο, στον οποίο προστέθηκε σε δεύτερη φάση καμαροσκέπαστος νάρθηκας που σώζεται σε μια όψιμη ανακατασκευή του θόλου του. Ο αρχικός ναός χρονολογείται στον 13ο αιώνα και τα αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά συνδέονται με την παράδοση της Ελλαδικής Σχολής