Σπήλαιο Τζανή στον Ομαλό
Στην βόρεια είσοδο του οροπεδίου του Ομαλού Χανίων συναντάμε το επιβλητικό σπηλαιοβάραθρο του Τζανή ή Καταβόθρα ή Χώνο. Ο Σπήλιος του Τζανή, όπως λέγεται από τους ντόπιους, είναι ένα από τα μεγαλύτερα βάραθρα της Ελλάδας με συνολικό μήκος διαδρομών περίπου 3000 μέτρα στο εσωτερικό της γης ενώ ακόμα δεν έχει τελειώσει η πλήρης εξερεύνηση και χαρτογράφησή του. Στη διάρκεια της διαδρομής του ο Τζανής δημιουργεί υπόγειους καταρράκτες, λίμνες και σιφόνια με νερό αλλά και υπόγειο φαράγγι. Σε πολλά του σημεία έχει και αρκετά πλούσιο διάκοσμο από σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Το σπήλαιο έχει κινήσει το ενδιαφέρον πολλών ξένων ταξιδιωτών από το 1865, αλλά και σπηλαιολογικών ομάδων διαφόρων εθνικοτήτων, που το εξερευνούν με οργανωμένες αποστολές από το 1961.
Το σπήλαιο παίρνει το όνομα του από το θρυλικό καπετάνιο της περιοχή των Λάκκων, Μάρκο Τζανή ή Φόβο, ο οποίος διακρίθηκε σε μάχες κατά των Ενετών στα τέλη του 17ου αιώνα και αργότερα κατά των Οθωμανών. Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους, κατέφυγε στη νησίδα της Σούδας και από εκεί εξορμούσε φονεύοντας τους αγριότερους των Γιαννίτσαρων και εμπνέων τον φόβο στους υπολοίπους ονομάστηκε Φόβος.
Η παράλληλη γαλαρία
Λόγω του ότι ο Χώνος πρόκειται για βάραθρο στο μεγαλύτερο τμήμα του δεν είναι δυνατόν να εισέλθει κάποιος χωρίς σπηλαιολογικό εξοπλισμό και χωρίς γνώσεις και τεχνικές σπηλαιολογίας. Έτσι στο μεγαλύτερο μέρος του παραμένει άβατος για την πλειοψηφία του κόσμου. Παρά το γεγονός αυτό ο Τζανής έχει κι ένα κομμάτι οριζόντιο που ουσιαστικά είναι βατό και δεν απαιτεί καταρρίχηση. Πρόκειται για την περίφημη παράλληλη γαλαρία που δημιουργεί το σπήλαιο αμέσως σχεδόν στην αριστερή πλευρά της αρχικής μεγάλης αίθουσας που έχει. Μπαίνοντας κάποιος στον Τζανή συναντά την τεράστια οριζόντια αίθουσα που υπάρχει που εκεί συνήθως σταματάνε οι περισσότεροι επισκέπτες του σπηλαίου. Κοιτώντας όμως κάποιος αριστερά στο βάθος και λίγο ψηλότερα θα δει να ανοίγεται μια πολύ μικρή και χαμηλή τρύπα. Αν κάποιος συρθεί μέσα σε αυτή την τρύπα εισέρχεται μετά από λίγα μέτρα σε μια επιμήκη γαλαρία στην οποία είναι εφικτή η κίνηση του ανθρώπου στα όρθια χωρίς να χρειάζεται πια να συρθεί. Η παράλληλη αυτή γαλαρία είναι σε όλο το μήκος της ίσια και προχωράει περίπου 30 μέτρα μέσα, 50 συνολικά από την αρχική είσοδο του σπηλαίου. Παρά το μικρό της σχετικά μήκος η γαλαρία αυτή έχει αρκετά πλούσιο διάκοσμο στα πλάγια τοιχώματα κυρίως. Κυριαρχούν οι πορτοκαλί και οι μουσταρδί αποχρώσεις και η αίσθηση της υγρασίας είναι εντυπωσιακή και έντονη ενώ η σταγονοροή υπάρχει κατά τη διάρκεια όλου του χρόνου.
Πηγή: Χριστόφορος Χειλαδάκης
Ο θρύλος του λυράρη βοσκού και των Νεράϊδων
Ένας ενδιαφέρων θρύλος για το σπήλαιο αναφέρεται συχνά από τους ντόπιους. Λένε, πως είχε χαθεί εκεί ένας νεαρός βοσκός, αλλά εξαίρετος λυράρης, ο Τζανής. Τον είχαν απαγάγει τα στοιχειά της σπηλιάς, οι νεράιδες, για να τις συντροφεύει στους χορούς τους.Από τότε, κάποιες ασέληνες βραδιές, ακούγονται από το σπήλαιο η μουσική των χορών που στήνουν οι νεράιδες, οι αλλόκοσμες κυράδες που κρατώντας με τρυφερότητα στα κρινένια τους χέρια βρέφη λευκά σαν τον αφρό της θάλασσας. Βρέφη που είναι καρποί του έρωτά τους με ορισμένους θνητούς. Στροβιλίζονται με λυμένα τα μακριά και μεταξένια τους μαλλιά. Ενώ, ο νεραϊδοπαρμένος βοσκός, ο Τζανής, συντροφεύει τον αέρινο χορό τους παίζοντας με αξεπέραστη δεξιοτεχνία έναν μελαγχολικό, αλλά υπέροχο σκοπό με την αγαπημένη του λύρα.
Επίσης, λένε πως εκείνο το τραγούδι που η ηχώ του διασκορπίζεται στα βουνά και στα λαγκάδια, είναι τόσο γλυκό, αλλά και τόσο θλιμμένο. Οι νεράιδες τραγουδούν στίχους της πονεμένης τους αγάπης, ενώ ο Τζανής θρηνεί νοσταλγικά την χαμένη του ζωή που κάποτε ζούσε ευτυχισμένος ανάμεσα στους ανθρώπους. Επομένως, μεταξύ των λυράρηδων της Κρήτης, υπήρχε η παράδοση ότι μόνον όποιος διδαχτεί από τον νεραϊδοπαρμένο Τζανή, μπορεί να γίνει τέλειος στην λύρα. Για το λόγο αυτό, πολλοί συνήθιζαν να επισκέπτονται τη συγκεκριμένη σπηλιά προκειμένου να λάβουν τα υψηλής ποιότητας μαθήματα. Τις αφέγγαρες νύχτες, λοιπόν, συναθροίζονταν και καθισμένοι κυκλικά, δοκίμαζαν τις λύρες τους. Πρώτα, όμως, έπαιρναν τις ανάλογες προφυλάξεις. Υπήρχαν νεράιδες και ο σταυρός χαραγμένος στην μέση της ομήγυρης, παρείχε την ανάλογη προστασία.
