Μονή Απεζανών στο Αντισκάρι
Η Μονή του Αγίου Αντωνίου Απεζανών είναι κτισμένη στην περιφέρεια του χωριού Αντισκάρι, σε ένα χαμηλό υψίπεδο των Αστερουσίων Όρεων, σε υψόμετρο 440μ, περίπου 63χλμ νότια του Ηρακλείου. Από το σημείο αυτό ξεκινάει η μεγάλη κοιλάδα του Αντισκαρίου που καταλήγει στα Πλατειά Περάματα. Η πρόσβαση στη μονή γίνεται είτε από την Πλώρα, είτε στρίβοντας από τον δρόμο που οδηγεί στους Καλούς Λιμένες (από την Πόμπια). Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει σχετική πινακίδα.
Η μονή λειτουργεί ως ανδρικό μοναστήρι και πιστεύεται ότι είναι αρχαιότερη του 16ου αιώνα, οπότε και υπάρχει έγγραφη αναφορά στη μονή. Ήταν κτισμένη με φρουριακή αρχιτεκτονική, αν και ο φρουριακός της χαρακτήρας έχει υποστεί μεγάλες αλλοιώσεις από τις άστοχες παρεμβάσεις των αρχών του 20ου αιώνα. Το φρούριο ήταν ορθογώνιο και σχηματιζόταν από τους εξωτερικούς τοίχους των κτιρίων. Επίσης, προστατευόταν από τρεις πύργους με κανόνια και γι’ αυτό μάλιστα ονομαζόταν Τοπλού Μοναστήρ από τους Τούρκους (τοπ=κανόνι), όπως ακριβώς και η Μονή Παναγίας Ακρωτηριανής Τοπλού στη Σητεία.
Το καθολικό της μονής, που βρίσκεται κι αυτό στην άκρη του περιβόλου (κι όχι στο κέντρο του όπως συνηθίζεται) είναι τρίκλιτο, κτισμένο στη θέση παλαιότερου ναού του Αγίου Αντωνίου και ανακατασκευασμένο το 1837. Τα τρία κλίτη είναι αφιερωμένα στον Άγιο Αντώνιο (17 Ιανουαρίου), στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος (6 Αυγούστου) και στους Τρείς Ιεράρχες (30 Ιανουαρίου). Το υπέροχο ξυλόγλυπτο τέμπλο της εκκλησίας αντανακλάει τον πλούτο που είχε κάποτε η μονή, ενώ πιστεύεται ότι μια εικόνα του ανήκει στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (El Greco). Επίσης, στο μοναστήρι ανήκει η εικόνα του Αγίου Αντωνίου, έργο του Μιχαήλ Δαμασκηνού.
Δίπλα στο ναό βρίσκεται το εντυπωσιακό διώροφο ηγουμενείο, το οποίο κτίστηκε αρχικά για να στεγάσει την Επισκοπή Αρκαδίας, πράγμα που δεν κατέστη δυνατόν. Επίσης, τριγύρω θα δείτε τα κελιά των μοναχών, τον ξενώνα, την τράπεζα και το πηγάδι 25μ από όπου υδρεύεται το μοναστήρι (διαβάστε την ιστορία του παρακάτω). Στη μονή σώζονται πολύτιμα εκκλησιαστικά κειμήλια, όπως παλαιά άμφια, χειρόγραφα, παλαίτυπα βιβλία, χρυσοί και ασημένιοι σταυροί, ευαγγέλια, εικόνες, λείψανα αγίων, κλπ.
Η Μονή Απεζανών υπήρξε το μεγαλύτερο ανθενωτικό-αντιπαπικό κέντρο της Κρήτης κατά την Ενετοκρατία. Ειδικά τον 16ο και 17ο αιώνα υπήρξε σπουδαίο κέντρο γραμμάτων και θεολογίας (λειτουργούσε σχολείο και εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων). Στην ακμή της συνετέλεσαν σπουδαίες προσωπικότητες μοναχών, όπως ο Μελέτιος Πηγάς (μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας), ο θεολόγος Ιωάσαφ Δωριανός και ο αντικαθολικός Μελέτιος Συρίγος. Αργότερα, κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας καταστράφηκε κατά τις Επαναστάσεις του 1821 και του 1866, αλλά κατάφερε να ανασυνταχθεί έχοντας όμως περισσότερο αγροτικό χαρακτήρα. Γύρω από το μοναστήρι θα δείτε τον μικρό αγροτικό οικισμό που αναπτύχθηκε παράλληλα με τον μοναστήρι. Επίσης, η μονή είναι συνδεδεμένη με την ίδρυση της Μονής του Αγίου Γεωργίου Απανωσήφη.
Η παράδοση για την ίδρυση της μονής
Σύμφωνα με την παράδοση, το μοναστήρι ιδρύθηκε από τέσσερις ασκητές του Αγίου Αντωνίου στο Αγιοφάραγγο, η εκκλησία του οποίου σώζεται ακόμη μέσα στο φαράγγι και ανήκει στη Μονή Οδηγητρίας. Οι ασκητές αυτοί ήταν οι αδερφοί Μάρκος, Λέων, Αντώνιος και Μαρία Παπαδόπουλοι, που προέρχονταν από πλούσια οικογένεια του Χάνδακα.
Εξαιτίας των συχνών πειρατικών επιδρομών στις παραθαλάσσιες περιοχές της Κρήτης, οι μοναχοί το 1443 αποφάσισαν να εγκαταλείψουν το Αγιοφάραγγο και να αναζητήσουν ένα ασφαλέστερο σημείο για να εγκατασταθούν. Έτσι, φόρτωσαν την εικόνα του Αγίου Αντωνίου, που πιστεύεται ότι είναι η εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού που φυλάσσεται στη μονή ακόμη, σε ένα μουλάρι και ξεκίνησαν την περιπλάνηση τους στη Μεσαρά.
Όταν έφτασαν στα Καπαριανά (δίπλα στις Μοίρες), ένας πλούσιος Τούρκος που ήταν τυφλός και παράλυτος εκ γενετής, διέκρινε ένα φως που ερχόταν από την μεριά τους. Τότε ζήτησε από τους μοναχούς να παραμείνουν στο αρχοντικό τους, κι αν ως το πρωί θεραπευόταν από τον Άγιο Αντώνιο, θα τους παραχωρούσε κτήματα του για την ανέγερση της μονής.
Πράγματι το επόμενο πρωί, ο Τούρκος έβλεπε και ξεκίνησαν το ταξίδι τους για τα κτήματα του. Ο Τούρκος ήταν παράλυτος ακόμη και τους οδήγησε έφιππος στη σημερινή περιοχή της μονής. Όταν έφτασαν στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η πύλη του μοναστηριού, ο Τούρκος έπεσε από το ζώο και στάθηκε όρθιος, ως εκ θαύματος. Επειδή μάλιστα επέζεψε (κατέβηκε από το άλογο) σε αυτό το σημείο, πιστεύεται ότι η μονή αργότερα ονομάστηκε Απεζανά.
Οι μοναχοί θέλησαν να συνεχίσουν την περιήγηση τους στην περιοχή, αλλά το άλογο που έφερε την εικόνα του Αγίου Αντωνίου ακινητοποιήθηκε στο σημείο που είναι κτισμένη η εκκλησία σήμερα. Οι μοναχοί δεν κατάφεραν να το μετακινήσουν, κι έτσι διανυκτέρευσαν εκεί. Το βράδυ είδαν όνειρο τον Άγιο Αντώνιο, ο οποίος τους ζητούσε να κτίσουν την εκκλησία του σε αυτό το σημείο.
Πράγματι, οι μοναχοί θέλησαν να ξεκινήσουν τις εργασίες, αλλά έπρεπε να βρουν πρώτα νερό. Άρχισαν να σκάβουν πηγάδι, αλλά το έδαφος ήταν πετρώδες και άνυδρο και η εκσκαφή πηγαδιού πολύ δύσκολη. Όταν ξεκουραζόταν ο αδερφός Αντώνιος, ο Άγιος Αντώνιος εμφανίστηκε ξανά και του είπε ότι θα έβρισκαν 3 βόλια δίπλα στο πηγάδι. Αν έριχναν το μεγαλύτερο μέσα σε αυτό, τότε θα ανέβλυζε νερό αμέσως. Έτσι κι έγινε, έριξαν την πέτρα και το νερό έτρεχε για 40 μέρες. Έπειτα η στάθμη του έπεσε στο σημερινό της επίπεδο.
Χρονολόγιο
- 1443: Οι μοναχοί του Αγιοφάραγγου Μάρκος, Αντώνιος, Λέων και Μαρία Παπαδόπουλοι ιδρύουν τη μονή των Απεζανών, κτίζοντας ένα μικρό μονόκλιτο ναό.
- 1458: Αρχίζει η μεγάλη ακμή του μοναστηριού, καθώς ο πλούσιος Μάρκος Παπαδόπουλος αφήνει ως κληρονόμο την μονή για το ¼ της περιουσίας του.
- 1566: Η μονή του Αγίου Αντωνίου Απεζανών αναφέρεται στο Χρονικό του ιωάννου Δορυανού, ο οποίος χειροτονείται μοναχός της.
- 1581: Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος Πηγάς αναφέρει τη μονή Απεζανών.
- 1626: Ο Μελέτιος Συρίγος, πολύ γνωστός για τα αντιπαπικά του αισθήματα, γίνεται ηγούμενος. Το μοναστήρι καταστρέφεται από ενωτικούς.
- Τουρκοκρατία: Με φιρμάνι, το μοναστήρι προστατεύεται. Κατέχει πλήθος μετοχιών και κτημάτων στην Κρήτη, αλλά και στη Σμύρνη.
- 1837: Εγκαινιάζεται ο νέος τρίκλιτος ναός του μοναστηριού, ο οποίος υπάρχει σήμερα στη θέση του παλιού.
- 1838: Κατασκευάζονται ο θρόνος και το τέμπλο του νέου ναού.
- 1918: Η μονή Απεζανών έχει 21 μοναχούς. Στην περιουσία της ανήκουν και πολλά μετόχια, όπως ο Άγιος Ιωάννης στις Φαρκατίνες, η Παναγία Γοργοεπήκοος στα Πηγαϊδάκια, η Μονή Αγίας Πελαγίας στην Αγία Βαρβάρα (το σημερινό κοιμητήριο του χωριού) και ένα μετόχι στη Σμύρνη.
- 1950: Ξεκινάει η παρακμή του μοναστηριού ως σήμερα.
