Μονή Βαρσαμόνερου στα Βορίζια
Η έρημη πλέον Μονή Βαρσαμόνερου βρίσκεται περίπου 53χλμ νοτιοδυτικά του Ηρακλείου, στις νότιες υπερώιες του Ψηλορείτη. Ήταν κτισμένη σε μια πανοραμική περιοχή κοντά στα Βορίζια, με απεριόριστη θέα στην πεδιάδα της Μεσαράς. Η μονή Βαρσαμόνερου, από τις παλαιότερες στην Κρήτη, δε λειτουργεί από τον 18ο αιώνα και σήμερα αποτελεί μετόχι της Μονής Βροντησίου. Στην ακμή της ήταν σπουδαίο κέντρο μελέτης συγγραμμάτων και είχε διάφορα μετόχια, ανάμεσα τους και η μονή Βροντησίου. Ο πλούτος της αντανακλάται στις τοιχογραφίες της, από τα σπουδαιότερα δείγματα της Ενετοκρατίας στην Κρήτη.
Σήμερα διασώζεται μόνον ο κατάγραφος ναός της Ενετοκρατίας. Ο ναός είναι ένα πολύ σπάνιο παράδειγμα εκκλησίας με δύο νάρθηκες στην είσοδο και οι δύο στις δεξιές γωνιές των δύο κλιτών. Περιέχει ενδιαφέρουσες διακοσμήσεις με τούβλα και οι πόρτες και τα γύρω παράθυρα είναι ανάγλυφα με γοτθικές επιρροές.
Αρχικά ο ναός αποτελούνταν από το βόρειο κλίτος (πριν το 1332) που ήταν αφιερωμένο στην Παναγία Οδηγήτρια,. Λόγου του αρχικού αυτού ναού, η μονή κατά την Ενετοκρατία ήταν γνωστή με το όνομα Chiesa della Madonna di Varsamonero, δηλαδή ναός Παναγίας Βαρσαμόνενου. Το νότιο κλίτος κτίστηκε αργότερα, αφιερώθηκε στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Δίπλα υπάρχει και το μικρότερο κλίτος του Αγίου Φανουρίου (εορτ. 27 Αυγούστου) που έγινε κι ο προστάτης της μονής, ειδικά μετά την ηγουμενία του Ιωνά Παλαμά.
Ο ναός είναι πολύ σημαντικός για τις παμπάλαιες τοιχογραφίες του, που χρονολογούνται από τον 14ο αιώνα, οπότε έχουν χρονολογηθεί οι ζωγραφιές του κλίτους της Παναγίας, ως και 15ο αιώνα που τελειώσε η αγιογράφηση του δυτικού νάρθηκα. Είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα μιας σπουδαίας τέχνης που ήκμασε την εποχή της Ενετοκρατίας σε ολόκληρη την Κρήτη και που αργότερα έφτασε στο απόγειο της με την Κρητική Σχολή Αγιογραφίας, που έβγαλε και τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (El Greco). Από τις 120 παραστάσεις των πλάγιων τοίχων, στο κλίτος του Αγίου Φανουρίου ξεχωρίζουν οι πολύ σπάνιες σκηνές από το βίο του Αγίου Φανουρίου που επιμελήθηκε ο αγιογράφος Κωνσταντίνος Ειρίκος, υπό την εποπτεία του Ιωνά Παλαμά το 1431. Η καμάρα στο κλίτος της Παναγίας, αντί για το συνηθισμένο ευαγγελικό πρόγραμμα, έχει σκηνές των 24 Οίκων του Ακάθιστου Ύμνου, γεγονός που συναντάται και στη Μονή Παναγίας Καρδιώτισσας στους Βώρους και στην Κερά Πεδιάδος. Σπάνια είναι και η σκηνή του ενταφιασμού της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας, στην οποία ο λέοντας ανοίγει τον τάφο με προτροπή του μοναχού Ζωσιμά.
Το κλίτος του Αγίου Ιώννη του Προδρόμου τοιχογραφήθηκε το διάστημα 1407 έως 1428. Το 1407 εικονογραφήθηκε το ιερό βήμα που φέρει στο τεταρτοσφαίριο τον Άγιο Ιωάννη και στις υπόλοιπες επιφάνειες διάφορες ευαγγελικές σκηνές. Το 1428 ιστορήθηκε ο μεγαλύτερος κύκλος από το συναξάρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου σε όλο το νησί, καθώς περιέχει 20 σκηνές. Στο βόρειο τοίχο του νάρθηκα που τοιχογραφήθηκε μετά το 1431 σώζονται φθαρμένες σκηνές της Σταύρωσης, το όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας και η Α' Οικουμενική Σύνοδος, ενώ στην καμάρα η Κοίμηση του Ιωάννη Χρυσόστομου, η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού και η Μεταφορά των εικόνων με πλοιάριο από το Θεόδωρο Στουδίτη.
Κοντά στη μονή Βαρσαμόνερου υπάρχει η βυζαντινή Εκκλησία του Τιμίου Σταυρού, με τις παλιές τοιχογραφίες και το ανάγλυφο παράθυρο. Στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο βρίσκεται σήμερα το εξαιρετικής εκκλησιαστικής και ξυλογλυπτικής τέχνης τέμπλο της μονής.
Χρονολόγιο
- 1332: Κτίζεται ο αρχικός μονόκλιτος ναός της Παναγίας (πιθανόν και πολύ νωρίτερα), γνωστός κι ως Chiesa della Madonna di Varsamonero.
- 1400-28: Κτίζεται το νότιο κλίτος αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη και αγιογραφείται από διάφορους ζωγράφους.
- 1431: Ο Κωνσταντίνος Ειρίκος τοιχογραφεί το κλίτος του Αγίου Φανουρίου.
- 1426: Κτίζεται το μικρό κλίτος του Αγίου Φανουρίου, από το οποίο πήρε το όνομα του μοναστήρι.
- 18ος αιώνας: Η μονή ερειπώνει μετά από μια μεγάλη περίοδο παρακμής και τα σκήπτρα παίρνει η ισχυρή πλέον μονή Βροντησίου.
- 1947: Ο αρχαιολόγος Νικόλαος Πλάτωνας ξεκινάει την αναστήλωση της μονής.
