Μονή Παναγίας Κρουσταλλένιας
Η Μονή Παναγίας Κρουσταλλένιας είναι κτισμένη σε κατάφυτο λόφο με πρίνους κοντά στα χωριά Άγιος Κωνσταντίνος, Μέσα Λασίθι και Μαρμακέτο, στο Οροπέδιο Λασιθίου. Είναι από τις πιο ιστορικές μονές της Κρήτης και σίγουρα αξίζει να την επισκεφτείτε. Σύμφωνα με την παράδοση, το όνομα της μονής οφείλεται είτε στην ίδρυση του μοναστηριού από κάποια γυναίκα με το όνομα Κρουσταλλένια, είτε στο ότι σε κοντινή σπηλιά βρέθηκε εικόνα της Παναγίας ζωγραφισμένη σε κρύσταλλο.
Ο κύριος ναός, στο ψηλότερο σημείο του μοναστικού συγκροτήματος, είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και εορτάζει με λαμπρότητα στις 15 Αυγούστου. Το ανδρικό μοναστηριακό συγκρότημα αποτελείται από οικοδομήματα κυρίως του 20ου αιώνα, καθώς το μοναστήρι έχει καταστραφεί δύο φορές κατά την Τουρκοκρατία λόγω της επαναστατικής του δράσης. Στη μονή λειτουργούσε δημοτικό σχολείο ως και τις αρχές του 20ου αιώνα.
Στο χώρο της μονής υπάρχει βιβλιοθήκη και μικρή λαογραφική και εκκλησιαστική συλλογή, ενώ λίγα μέτρα έξω από τον περίβολο της μονής έχει ανεγερθεί μνημείο για την Μάχη του Λασιθίου (Μάιος 1867). Ένα από τα πιο εντυπωσιακά φυσικά μνημεία είναι ο μνημειώδης πρίνος της Κρουσταλλένιας με τους 18 κλώνους, όσοι και τα χωριά του Λασιθίου που προστατεύει η Παναγία. Κάτω από το πρίνο έχει διαμορφωθεί παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Αγία Βερενίκη (12 Ιουλίου).
Χρονολόγιο
- 1241: Ιδρύεται το ορθόδοξο μοναστήρι (πιστεύεται ότι ιδρύθηκε ακόμη παλαιότερα το 961-1204).
- 1273: Μετά την επανάσταση των Χορτατσών που άρχισε από το οροπέδιο και επεκτάθηκε στη βόρεια ακτή, οι περίχαροι νικητές Κρητικοί αποσύρονται στο οροπέδιο και κατασκηνώνουν στην Κρουσταλλένια.
- 1293: Οι Ενετοί εκκενώνουν το Οροπέδιο Λασιθίου για δύο αιώνες καθώς είναι κέντρο επαναστατικής δράσης. Η μονή ερημώνει και καταστρέφεται.
- 1543: Η ηγουμένη της μονής Παναγίας του Σπηλαίου στα Καλάβρυτα, Παλλαντία Ντανασή έρχεται στην Κρήτη και επανιδρύει τη μονή Κρουσταλλένιας, ενώ το οροπέδιο ξανακατοικείται.
- 1545: Η ηγουμένη της μονής Αγίας Μαρίνας των Καλαβρύτων, Θεόκλητη Ντανασή, αδερφή της Παλλαντίας, ιδρύει τη μονή Αγίας Πελαγίας κοντά στην Κρουσταλλένια.
- 1583: Η μονή της Αγίας Πελαγίας διαλύεται οριστικά και σήμερα διασώζονται ελάχιστα από αυτή κοντά στην λιμνοδεξαμενή Λασιθίου.
- 1740: Βαφτίζεται εδώ ο Εμμανουήλ Ροβίθης από το Μαρμακέτω, που έγινε γνωστός ως Καπετάν Καζάνης και αποτέλεσε έναν από μεγαλύτερους οπλαρχηγούς των Κρητών. Το παρατσούκλι Καζάνης προέρχεται από το γεγονός ότι κατά τη βάπτισή του, επιτέθηκαν Τούρκοι στην Κρουσταλλένια κι έσπασαν την κολυμπήθρα. Προκειμένου να μη μείνει αβάπτιστο το παιδί, βαπτίστηκε μέσα σε καζάνι.
- 1821: Ο ηγούμενος Γερβάσιος συμμετέχει ενεργά στον αγώνα κατά των Τούρκων.
- 1823: Ο Αιγύπτιος Χασάν Πασάς καταλαμβάνει την μονή και μετά από λεηλασία την καταστρέφει ολοσχερώς.
- 1862: Η μονή ανακαινίζεται και ξανακατοικείται.
- 1866: Η μονή γίνεται έδρα της Επαναστατικής Επιτροπής του Αγώνα και δημιουργείται εργαστήριο κατασκευής φυσιγγίων.
- 29 Μαΐου 1867: Μετά τη Γιγαντομαχία του Λασιθίου, οι Τούρκοι με αρχηγό των Κροάτη Ομέρ Πασά καταστρέφουν τη μονή ολοσχερώς, όπως και όλα τα χωριά του Οροπεδίου.
- 1870: Ιδρύεται δημοτικό σχολείο για τα παιδιά των διπλανών χωριών.
- 1900: Η μονή κρίνεται διατηρητέα και ανακαινίζεται.
- 1925: Το Δημοτικό σχολείο καταργείται, καθώς ιδρύονται νέα στον Άγιο Κωνσταντίνο και στο Μέσα Λασίθι
- 1941-1944: Οι Γερμανοί διώχνουν τους μοναχούς που βοηθούν τους αντάρτες στη Μονή Βιδιανής και μετατρέπουν το μοναστήρι σε χώρο συγκέντρωσης αιχμαλώτων. Ο ηγούμενος Ερμόλαος Κασαπάκης φυλακίζεται δύο φορές.
