Φρούριο Κάστελος Βαρυπέτρου
Στα διοικητικά όρια της πρώην κοινότητας Βαρυπέτρου και συγκεκριμένα σε απόσταση 1,8 χλμ. ανατολικά-νοτιοανατολικά του ομώνυμου οικισμού και 7 περίπου χλμ. νότια-νοτιοδυτικά της πόλεως των Χανίων, βρίσκεται ένας μεγάλος, επιμήκης και βραχώδης λόφος, με υψόμετρο περί τα 380μ., που αποτελεί μια σημαντικότατη αρχαιολογική περιοχή. Σε πολύ κοντινή απόσταση βρίσκεται το νεότερο μοναστήρι της Μεταμόρφωσης του Χριστού στον Κάστελο.
Στο λόφο αυτό βρίσκονται, εκτός από την τειχισμένη ακρόπολη, τον Κάστελο (ή Καστέλι) όπως λέγεται - που εντοπίζεται στο ανώτερο τμήμα του κι αποτελεί τον κυρίως αρχαιολογικό χώρο - ένα εκτεταμένο νεκροταφείο με ταφές σε πίθους και αρκετές σπηλιές, που σε κάποιες εντοπίστηκαν ίχνη ανθρώπινης παρουσίας από τη νεολιθική και μινωική εποχή. Ο χώρος της ακρόπολης, αναπτύσσεται στη βορειοανατολική πλαγιά του λόφου μεταξύ του υψομέτρου των 280μ. και της κορυφής του (υψ. 380μ. περίπου), είναι διαμορφωμένος σε αναβαθμούς (πεζούλες) και καταλαμβάνει την έκταση μιας περιοχής 62 περίπου στρεμμάτων, που οριοθετείται σχεδόν στο σύνολό της από τους απόκρημνους βράχους.
Τα τείχη της ακρόπολης, τμήματα των οποίων σώζονται σήμερα σε αρκετό ύψος, ανήκουν στη βυζαντινή περίοδο κι ενσωματώνουν, όπως φαίνεται, σε κάποια σημεία στο κατώτερο τμήμα τους, τα υπολείμματα αρχαιότερης οχύρωσης. Έφραζαν τα προσπελάσιμα σημεία και συμπλήρωναν, όπου ήταν αναγκαίο, τη φυσική οχύρωση των απόκρημνων βράχων. Έχουν αρκετό πάχος και είναι ενισχυμένα με πύργους διαφόρων σχημάτων. Τα καλύτερα διατηρούμενα τμήματά τους βρίσκονται στο δυτικό μέρος της βόρειας πλευράς - όπου εκτός από το κυρίως τείχος, υπάρχει και μικρής έκτασης προτείχισμα με πύργους - και στα νότια, στη βραχώδη επιμήκη κορυφή, όπου σώζονται κυρίως οι πύργοι και τα ερείπια μακρόστενου θολοσκέπαστου κτιρίου, πιθανόν βίγλας. Στα υπόλοιπα σημεία τα τείχη είτε είναι κατεστραμμένα σε μεγάλο βαθμό, είτε υποκαθίστανται από τους απόκρημνους βράχους (κυρίως στη δυτική πλευρά).
Στο χώρο εντός του οχυρωματικού περιβόλου, αλλά και γύρω από αυτόν, παρατηρούνται άφθονα κινητά και ακίνητα κατάλοιπα του παρελθόντος (κεραμικά όστρακα διαφόρων εποχών, γωνιόλιθοι,τοίχοι κτηρίων, δεξαμενές, λαξευτά υπολείμματα δωματίων, τάφοι, τεμάχια ταφικών πίθων κ.α.).
Μερικοί μελετητές στο παρελθόν ταύτισαν τον Κάστελο με την αρχαία Κυδωνία, και τελευταία ο Χανιώτης ιατρός Μανώλης Βαρδινογιάννης, με την ακρόπολή της. Ο παραπάνω μάλιστα, για να επικυρώσει και με αρχαιολογικά ευρήματα τη θεωρία του, που παρουσίασε το 1966 στο Β΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο (βλ. Πεπραγμένα, τόμ. Β΄, σ. 11-22), χρηματοδότησε το 1968 ανασκαφική έρευνα στο λόφο, η οποία συνεχίστηκε τα δυο επόμενα χρόνια (1969 και 1970), με χρήματα που εξασφάλισε η νεοσύστατη τότε Ιστορική και Αρχαιολογική Εταιρεία Δυτικής Κρήτης (σημερινή Ι.Λ.Α.Ε.Κ.). Την επίβλεψη των παραπάνω ανασκαφών είχε ο Αρχαιολόγος Γιάννης Τζεδάκις.
Στις δοκιμαστικές τομές που έγιναν στον εντός των τειχών χώρο, διαπιστώθηκε η ύπαρξη βαθιών στρωμάτων της πρώτης βυζαντινής, της ρωμαϊκής, της ελληνιστικής και της ύστερης κλασσικής περιόδου. Η κεραμική που βρέθηκε, ήταν αντιπροσωπευτική των παραπάνω περιόδων και τα τμήματα των κτηρίων που αποκαλύφτηκαν, κυρίως των ρωμαϊκών κι ελληνιστικών χρόνων, φαίνεται να ανήκουν σε εκτεταμένα συγκροτήματα αρκετά από τα οποία είναι λαξευμένα σε αρκετό ύψος στο βράχο. Βρέθηκαν επίσης δύο νεολιθικά εργαλεία, μικρό τεμάχιο πίθου υστερομινωικής ΙΙΙΒ περιόδου και τεμάχια υστεροαρχαϊκών ταφικών πίθων. Ο λαξευμένος στο βράχο τάφος που ανασκάφθηκε, χρονολογείται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Η έρευνα στην υποθεμελίωση των τειχών έδωσε ρωμαϊκή κεραμική κι αποκάλυψε αρχαιότερη φάση οχύρωσης.
Τα παραπάνω ευρήματα, αν και δεν αποκάλυψαν το όνομα της πόλης, απέδειξαν ότι ήταν αρκετά σημαντική, γεγονός με το οποίο συνηγορεί και η στρατηγική της θέση (απόκρημνη τοποθεσία που ελέγχει τον κάμπο κι εποπτεύει τον κόλπο των Χανίων). Ανεξάρτητα δε από το αν ήταν ή όχι η Κυδωνία, ήταν σίγουρα μια από τις πιο ισχυρές πόλεις της περιοχής, ιδίως κατά τη ρωμαϊκή και την πρώτη βυζαντινή περίοδο.
Κατά την έρευνα σε χώρους εκτός των τειχών, εντοπίστηκε σε χαμηλότερη περιοχή του λόφου, κοντά στο παλιό μοναστήρι της Αγίας Κυριακής, το μεγάλης έκτασης υστεροαρχαϊκό νεκροταφείο με ταφές σε πίθους, τμήμα του οποίου ανασκάφθηκε. Επίσης σε σπηλαιώδη κοιλότητα, κοντά στο νεκροταφείο, βρέθηκε κεραμική της υστερομινωικής ΙΙΙΒ περιόδου, ενώ στο υπερκείμενο ύψωμα Ντέμπλα (υψ. 542 μ.), τα πρωτομινωικής ΙΙ περιόδου όστρακα, κυρίως εγχάρακτα, που εντοπίστηκαν, οδήγησαν σε κοινή Ελληνοβρετανική ανασκαφή το 1971, με την οποία αποκαλύφθηκε μια από τις πρωιμότερες πρωτομινωικές εγκαταστάσεις ολόκληρης της Κρήτης, που η αρχή της ανάγεται στη μεταβατική νεολιθική εποχή.
Πηγή: Γιάννης Βασ. Μυλωνάκης
