Σπήλαιο Σφενδόνη
Το Σπήλαιο Ζωνιανών, Σπήλαιο Σφεντόνη ή του Σφεντόνη η Τρύπα, βρίσκεται περίπου 1χλμ βορειοανατολικά των Ζωνιανών της επαρχίας Μυλοποτάμου, περίπου 43χλμ από το Ηράκλειο και 52χλμ από το Ρέθυμνο. Αναπτύσσεται στις νότιες παρειές του λόφου Χαλέπα, σε υψόμετρο 630μ. Το σπήλαιο είναι προσβάσιμο και θεωρείται το πιο όμορφο επισκέψιμο σπήλαιο της Κρήτης, και ένα από τα ομορφότερα στην Ελλάδα, με πολύ πλούσιο σταλακτιτικό και σταλαγμιτικό διάκοσμο. Ανήκει στο Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη, που έχει ενταχθεί στα Γεωπάρκα της UNESCO.
Έχει αξιοποιηθεί τουριστικά και θα χρειαστεί να πληρώσετε αντιτιμο εισόδου, το οποίο συμπεριλαμβάνει και το κόστος ξενάγησης. Θα χρειαστεί να σας συνοδεύσει ένας έμπειρος ξεναγός από τα Ζωνιανά, για την ασφάλεια σας και του σπηλαίου, ο οποίος θα σας παρέχει όλες τις πληροφορίες για το σπήλαιο. Στο σπήλαιο έχουν τοποθετηθεί μεταλλικοί διάδρομοι με σκοινιά, για περισσότερη ασφάλεια. Επίσης, είναι προσβάσιμο και από άτομα με ειδικές ανάγκες.
Το σπήλαιο έχει μέγιστο μήκος 145μ και έκταση περίπου 3000 τ.μ., αλλά οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να δουν περίπου τα 2/3 της συνολικής έκτασης του σπηλαίου, περιηγούμενοι σε ένα διάδρομο συνολικού μήκους 270 μέτρων. Υπάρχουν ογκώδεις κολώνες που δημιουργούν δαιδαλώδη διαμερίσματα μέσα στο σπήλαιο. Πολλοί σταλακτίτες και σταλαγμίτες με διαφορετικά χρώματα και σχήμα διακοσμούν τις 14 αίθουσες του σπηλαίου. Σε αρκετά σημεία υπάρχουν λιθωματικές λεκάνες νερού. Επίσης μπορείτε να δείτε και τα λεγόμενα "μαργαριτάρια των σπηλαίων", ασβεστιτικά συγκρίματα συγκεντρικής ανάπτυξης που αναπτύσσονται σε ρηχές σπηλαιολίμνες. Τέλος, ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η λάμψη από τους μικροσκοπικούς κρυστάλλους από ανθρακικό ασβέστιο.
Μέσα στο σπήλαιο ζουν 4 είδη νυχτερίδων και δεκάδες είδη ασπονδύλων (μαλάκια, αράχνες, ψευδοσκορπιοί, ισόποδα, διπλόποδα, κολέμβολα, ορθόπτερα, κ.ά.) μερικά από τα οποία είναι άχρωμα, τυφλά ενώ τουλάχιστον δύο είδη έχουν εντοπιστεί μόνο στο Σπήλαιο Σφεντόνη. Το σπήλαιο όμως έχει και αρχαιολογική αξία. Οι ανασκαφές έδειξαν ότι το σπήλαιο χρησιμοποιούνταν από βοσκούς περιστασιακά μεν, αλλά για χιλιάδες χρόνια. Η χρονολόγηση της κεραμικής έδειξε ότι υπήρξε μια διαρκής αλλά όχι έντονη χρήση του σπηλαίου από τη νεολιθική εποχή μέχρι και σήμερα.
Πριν από πολλά χρόνια, ανακαλύφτηκε στον τελευταίο θάλαμο του σπηλαίου ένας σκελετός που ανήκει σε ένα μικρό παιδί, καλυμμένος από ασβεστολιθικό υλικό. Αυτό σημαίνει ότι είχε μείνει εκεί για αρκετούς αιώνες. Είναι πιθανόν αυτό το παιδί να μπήκε στο σπήλαιο και να έχασε την έξοδο του, μέσα στους δαιδαλώδεις θαλάμους του. Πολλοί ντόπιοι πιστεύουν ότι είναι το αγόρι που σκότωσε ο Σφεντόνης με τη μπότα του.
Η Ονομασία ΣΦΕΝΔΟΝΗ
Το σπήλαιο των Ζωνιανών ονομάζεται από τους ντόπιους ως «Του Σφεντόνη η Τρύπα». Η ονομασία αυτή προέρχεται από έναν αντάρτη από τα Σφακιά, τον Σφεντόνη, ο οποίος κρυβόταν στο σπήλαιο. Πολλοί είναι οι μύθοι και οι παραδόσεις που συνδέονται με τον χαΐνη αυτόν. Μια μέρα, λένε, εκεί που έψηνε κρέας στην είσοδο της σπηλιάς, ένα αγόρι τον πλησίασε για να του ζητήσει λίγο φαγητό. Ο Σφεντόνης, η κρυψώνα του οποίου αποκαλύφτηκε, νευρίασε και τον κλώτσησε με την μπότα του τόσο δυνατά, που το σκότωσε επι τόπου.
Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο, μια πανέμορφη νεράιδα ζούσε στο σπήλαιο. Κάθε μέρα, μια συγκεκριμένη ώρα, η νεράιδα έβγαινε από το σπήλαιο και πήγαινε να ξεδιψάσει σε μια κοντινή πηγή. Ένας βοσκός την είχε δει αρκετές φορές και την ερωτεύτηκε, αλλά αυτή του ξέφευγε και χανόταν στην σπηλιά. Αποφάσισε να την παρακολουθήσει και να την περιμένει. Όταν πέρασε από κοντά του, με την σφεντόνα του, την χτύπησε και την τραυμάτισε. Ωστόσο, η χτυπημένη νεράιδα κατάφερε να τρέξει και να χαθεί μέσα στο σπήλαιο, αλλά το ματωμένο της μαντήλι έπεσε στην είσοδο του σπηλαίου. Ένας άλλος θρύλος αναφέρει ότι ο βοσκός πλησίασε την πληγωμένη νεράιδα και προσπάθησε να τη φιλήσει. Αυτή τον απέτρεψε και του έταξε ένα καλάμι με μετάξι που δεν θα στέρευε ποτέ. Ωστόσο, ο ερωτευμένος βοσκός την φίλησε και αυτή τον καταράστηκε να τρέμουν τα χέρια του και της οικογένειας του.
