Αρχαία Λύττος
Η αρχαία Λύκτος ή Λύττος βρίσκεται κοντά στον οικισμό Ξιδάς της επαρχίας Πεδιάδος, κοντά στο Καστέλλι. Η πόλη ήταν μια από τις ισχυρότερες της Ελληνιστικής Κρήτης, αιώνιος εχθρός της Κνωσού, και είχε για λιμάνι της τη Χερσόνησο. Αναφέρεται από όλους τους μεγάλους αρχαίους ιστορικούς. Σύμφωνα με τις πηγές ήταν η αρχαιότερη πόλη της Κρήτης, πολύ οργανωμένα κτισμένη και ήταν το σημείο όπου οι γονείς της Ρέας την έστειλαν για να γεννήσει το Δία.
Νομίσματα από την Αρχαία ΛύκτοΗ Λύκτος ήταν αποικία των Λακεδαιμονίων και εδώ λατρευόταν ο Κάρνειος Απόλλωνας. Η πόλη πήρε μέρος στον Τρωικό Πόλεμο, όπου ο αρχηγός των Λυκταίων, Κοίρανος, θυσίασε τον εαυτό του για να σώσει τον Ιδομενέα από το κοντάρι του Έκτορα.
Η πανίσχυρη Λύκτος κυριάρχησε σε όλη την Ανατολική Κρήτη και γι’αυτό βρισκόταν συνεχώς σε πόλεμο με το αντίπαλο δέος, την Κνωσό. Το 343 π.Χ. η Κνωσός την κατέλαβε, αλλά οι Σπαρτιάτες βοήθησαν και οι Λύκτιοι επανέκτησαν την πόλη τους. Ωστόσο, το 220 π.Χ. κι ενώ οι Λύκτιοι πολεμούσαν εναντίον της Ιεράπυτνας, η Κνωσός βρήκε αφύλακτη την Λύκτο, την κατέστρεψε ολοσχερώς και πήρε τις γυναίκες στην Κνωσό. Οι Λύκτιοι, που δεν είχαν το κουράγιο καν να μπουν στην πόλη τους, δεν την ξανάκτισαν, αλλά βρήκαν φιλοξενία στη Λάππα (σημερινή Αργυρούπολη). Αυτή ήταν κι η αφορμή να συμμαχήσουν σχεδόν όλες οι Κρητικές πόλεις εναντίον της Κνωσού, μαζί με τη βοήθεια του Φιλίππου, και να καταλήξουμε στον περίφημο Πρώτο Κρητικό Πόλεμο.
Με τη βοήθεια της Σπάρτης η πόλη ξανακτίστηκε και έγινε πάλι μια από τις ισχυρότερες πόλεις της Κρήτης. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, αντιστάθηκε σθεναρά στο Ρωμαίο Στρατηγό Μέτελλο, που την κατέλαβε με τα όπλα. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου βρίσκονται τα αγάλματα του Μάρκου Αυρηλίου και του Τραϊανού από τη Λύκτο, ενώ ο επισκέπτης του αρχαιολογικού χώρου μπορεί ακόμη και σήμερα να δει αρχιτεκτονικά μέλη από τα δημόσια κτίρια της πόλης εντοιχισμένα στο Βυζαντινό ναό του Αγίου Γεωργίου.
Για την ύδρευσή της η Λύκτος είχε μεταφέρει το νερό της πηγής Κουρνιά, που βρίσκεται μεταξύ των χωριών Κερά και Κράσι, με ένα κολοσσιαίο υδραγωγείο, μέρος του οποίου σώζεται βορείως της Κασταμονίτσας. Έμβλημα των νομισμάτων της ήταν ο αετός με ανοιχτά φτερά, καθώς επίσης και η κεφαλή αγριογούρουνου με την λέξη «ΛΥΤΤΙΩΝ». Πολλά είναι τα ευρήματα, όπως γλυπτά και δύο ψηφίσματα της πόλης γραμμένα βουστροφηδόν.
