Τζαμί Βαλιδέ Σουλτάνας (Τουρχάν Χαντιτζέ)
Το τέμενος της Τουρχάν Χαντιτζέ δεσπόζει ακόμη με τον επιβλητικό μιναρέ του στην περιοχή της Μεγάλης Πόρτας της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου, παρότι έχει περικλειστεί από διάφορα μεταγενέστερα κτίσματα. Η Τουρχάν Χαντιτζέ ανήκε στο χαρέμι του σουλτάνου Ιμπραήμ (1640-1648) και έγινε βασιλομήτωρ (valide sultan) το 1648, όταν έγινε σουλτάνος ο γιος της, Μεχμέτ Δ’. Η ίδια βαλιδέ σουλτάνα ίδρυσε και το Τουρκικό Σχολείο στο Ρέθυμνο, το σημερινό 1ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου.
Η παλαιότερη αναφορά στο τζαμί χρονολογείται το 1654, ελάχιστα χρόνια μετά την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς. Έγγραφο του 1671 καθόριζε την εξάρτησή του από το τζαμί της Βαλιδέ Σουλτάν στο Bahçe Kapusu της Κωνσταντινούπολης. Το τζαμί λειτούργησε ως μουσουλμανικό τέμενος μέχρι και την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1925, όταν και παραγκωνίστηκε.
Το τέμενος διασώζει τμήμα του με δύο τρούλους και βρίσκεται «πνιγμένο» στον αστικό ιστό της παλιάς πόλης. Η κόγχη του ιερού (μιχράμπ) πλαισιώνεται με κολόνες που ως βάθρα έχουν δύο κορινθιακά κιονόκρανα αναποδογυρισμένα. Το ημικυκλικό τόξο του μιχράμπ πλαισιώνεται από μια ανάγλυφη κληματαριά και επιγραφή που αναφέρει τον εξής στίχο από το Κοράνι: "kullama dakhala AAalayha zakariyya almihraba" (Al-Imran, 37) "Όσες φορές ο Ζαχαρίας επισκεπτόταν το κελλί της [Μαριάμ]". Πάνω από την είσοδο του τζαμιού υπάρχει επιγραφή με χρονολογία 1816, που αναφέρεται σε επισκευή από τον Χιλμί Ιμπραΐμ Πασά.
Ο μιναρές είναι κτισμένος με ισόδομους λίθους, διαθέτει κυλινδρικό εξώστη και η κάλυψή του είναι πυραμιδοειδής. Πάνω από την είσοδο έχει τοποθετηθεί επιγραφή του 1878 που μεταφράζεται ως εξής: "Ο περιώνυμος Μεχμέτ Αγά Μπολανάκης [...] έβαλε στόχο κι έχτισε αμέσως αυτόν τον μιναρέ. Με τη φροντίδα του έλαμψε σήμερα το Βαλιντέ Τζαμί. Το εκκλησίασμα των σουνιτών προσεύχεται μέρα νύχτα. Το όνομα του ευεργέτη ας μνημονεύεται από τους μουεζίνηδες. Για ένα τέτοιο ευάρεστο έργο, όσοι έπαινοι και ευχές και να διαβαστούν, δεν αρκούν για αυτόν. Ας του δώσει ο Θεός την ανταμοιβή του και στους δύο κόσμους (τον παρόντα και τον μέλλοντα). Ο Φεβζί κόσμησε το χρονόγραμμά του με ένστικτα γράμματα: «Η σπουδαία πράξη της δωρεάς αποτελεί έπαινο εις τον αιώνα των αιώνων.» 15 Ρεμπιγιουλεβέλ 1295 [19 Μαρτίου 1878]." Κάτω από τον εξώστη του μιναρέ υπάρχει αραβική επιγραφή με την ευχή "Να μη ματιαστεί!" (maşallah!), καθώς και ανάγλυφη πεντάλφα.
Μέσα σε κατάστημα της οδού Βοσπόρου, που παλαιότερα ήταν αίθριος χώρος, σώζεται η κρήνη του τεμένους με εννέα μικρούς πεσσούς με ανάγλυφα μοτίβα ημισέληνου με εξάκτινο αστέρι (18ος αιώνας). Στον ίδιο χώρο υπάρχει η καμαρωτή είσοδος στο χώρο της κρήνης.
Πηγή: Digital Crete – IMS FORTH
