Αρχαία Γόρτυνα
Ο αρχαιολογικός χώρος της Γόρτυνας βρίσκεται 45χλμ νότια του Ηρακλείου, δίπλα στο χωριό Άγιοι Δέκα και διασχίζεται από το δρόμο που συνδέει τους Αγίους Δέκα με τις Μοίρες. Η πόλη ήταν απλωμένη σε μια μεγάλη έκταση κατά μήκος του Μητροπολιανού ποταμού (ή Ληθαίος), βασικού παραπόταμου του Γεροπόταμου, πνιγμένη και σήμερα στους ελαιώνες.
Η περιοχή κατοικούνταν ήδη από το 3000 π.Χ., ενώ κατά τη μινωική εποχή εξελίχτηκε ως μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της Κρήτης. Μάλιστα, τον 3ο αιώνα πΧ ξεπέρασε τη Φαιστό σε ισχύ και πήρε υπό την κατοχή της τα Μάταλα, ενώ διατήρησε και το λιμάνι της, τη Λεβήνα (ο σημερινός Λέντας). Η ακμή της φιλορωμαϊκής πόλης απογειώθηκε όταν οι Ρωμαίοι μετέφεραν την πρωτεύουσα της Κρήτης και της Κυρηναϊκής (περιοχή της σημερινής Λιβύης) στη Γόρτυνα. Η πόλη, μετά από σχεδόν 10 αιώνες ακμής, καταστράφηκε οριστικά από τους Άραβες το 828μΧ.
Η πόλη της Γόρτυνας αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας. Οι πρώτες έρευνες στη Γόρτυνα ξεκίνησαν το 1884 από τους αρχαιολόγους Federico Halbherr και τον Στέφανο Ξανθουδίδη, όταν ανακάλυψαν τη Μεγάλη Επιγραφή της Γόρτυνας (βλ. παρακάτω). Το 1898 άρχισαν οι πρώτες ανασκαφές, που συνεχίζονται ακόμη και σήμερα.
Στην περιοχή θα βρείτε τα εξής::
Ο ναός του Αγίου Τίτου Ο ναός του Αγίου Τίτου (Παναγία Κερά)
Μέσα στον κυρίως αρχαιολογικό χώρο (δίπλα στον δρόμο) στέκεται ακόμη η μισογκρεμισμένη τρίκλιτη βασιλική που ήταν αφιερωμένη στον πρώτο Επίσκοπο Κρήτης, τον Άγιο Τίτο. Ο ναός κτίστηκε τον 6ο-7ο αιώνα και αφιερώθηκε στον Άγιο Τίτο όταν καταστράφηκε ο μεγαλύτερος ναός του Αγίου Τίτου που βρισκόταν παραδίπλα. Το μικρό τμήμα που έχει διασωθεί χρησιμοποιείται σήμερα για τη λατρεία της Θεοτόκου. Δίπλα υπάρχουν πέτρινες σαρκοφάγοι όπου θάβονταν οι ιερείς.
Το Ωδείο Το ρωμαικό ωδείο
Το Ρωμαϊκό Ωδείο αποτελεί το σημαντικότερο αρχαίο ωδείο στην Κρήτη, το οποίο είναι ουσιαστικά ένα στεγασμένο θέατρο. Ήταν ένα πολύ σημαντικό σημείο της αρχαίας πόλης, όπου παρακολουθούσαν οι Ρωμαίοι τις παραστάσεις τους. Διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση το κοίλον όπου κάθονταν οι θεατές, η ημικυκλική ορχήστρα και η σκηνή, η οποία ήταν στολισμένη και με αγάλματα. Δίπλα υπήρχε η Αγορά και ναός του Ασκληπιού.
Η Μεγάλη Δωδεκάδελτος Επιγραφή Η Μεγάλη Δωδεκάδελτος Επιγραφή της Γόρτυνας
Δίπλα στο μικρό θέατρο, ο Halbherr το 1884 ανακάλυψε τέσσερις πέτρινες στήλες σε Δωρική διάλεκτο, όπου ήταν χαραγμένο το Αστικό Δίκαιο της Γόρτυνας σε βουστροφηδόν γραφή (εναλλάξ φορά γραψίματος ανά γραμμή). Αργότερα, ανακαλύφθηκαν και άλλες οκτώ στήλες, τμήματα των οποίων βρέθηκαν και σε τοίχους σπιτιών της περιοχής (!), ολοκληρώνοντας έτσι το παζλ του Κώδικα της Γόρτυνας. Οι δώδεκα στήλες (δέλτοι) της Γόρτυνας είχε περίπου 640 στίχους, από τους οποίους έχουν βρεθεί οι 605. Οι πολύ προοδευτικοί νόμοι παραπέμπουν στο 450πΧ και διαπνέονται από μινωικά στοιχεία. Ο κώδικας της Γόρτυνας είναι ο αρχαιότερος νόμος της Ελληνικής Αρχαιότητας.
Άγαλμα Αντωνίνου του Ευσεβή Η έκθεση με τα αγάλματα
Κοντά στο χώρο στάθμευσης έχει δημιουργηθεί ένας μικρός χώρος που στεγάζει τα ρωμαϊκά γλυπτά της Γόρτυνας. Σημαντικό θεωρείται το άγαλμα που πιθανώς αναπαριστά τον αυτοκράτορα Αντωνίνο τον Ευσεβή.
Ο πλάτανος της Γόρτυνας Ο πλάτανος της Γόρτυνας
Στο βάθος του αρχαιολογικού χώρου θα δείτε έναν ψηλό πλάτανο, ο οποίος έχει ένα σπάνιο χαρακτηριστικό. Είναι αειθαλής, σε αντίθεση με τα άλλα πλατάνια που φυλλοβολούν, γεγονός που τον έχει κάνει επίκεντρο μιας μυθικής ιστορίας. Σύμφωνα με το μύθο, κάτω από τον Αειθαλή Πλάτανο της Γόρτυνας συνευρέθηκαν ο Δίας με την Ευρώπη. Από αυτήν την ένωση, γεννήθηκαν οι τρεις βασιλιάδες της Κρήτης (Μίνως, Ραδάμανθυς, Σαρπηδών). Μάλιστα, δεν είναι τυχαίο ότι στη Γόρτυνα βρέθηκαν κέρματα που απεικονίζουν την Ευρώπη και το κεφάλι του Μίνωα (ή του Δία). Επίσης, το όνομα της Γόρτυνας πιστεύεται ότι σχετίζεται με το Γόρτυ, τον γιο του Ραδάμανθυ. Παρομοίως, η Γόρτυνα παλαιότερα ονομαζόταν Ελλωτίς, διότι έτσι ονομαζόταν η Ευρώπη.
Ακρόπολη Η ακρόπολη
Σε κοντινή απόσταση από την πόλη (Β.Δ.) και σε χαμηλό λόφο, υπάρχουν τα ερείπια της Ακρόπολης της Γόρτυνας. Το ύψωμα κατοικούνταν από το 6000πΧ, ωστόσο μετά την κάθοδο των Δωριέων (1100πΧ) οχυρώθηκε με πολυγωνικό τείχος με πύργους στις γωνίες. Στην Ακρόπολη έχει εντοπιστεί Βυζαντινή βασιλική (6ος αιώνας) κτισμένη στη θέση αρχαιότερου ναού της Αθηνάς (7ος αιώνας πΧ).
Πραιτόριο Πραιτόριο
Σε κοντινή απόσταση από τον κυρίως αρχαιολογικό χώρο της Γόρτυνας και νότια από τον κεντρικό δρόμο, βρίσκεται το Πραιτόριο (1ος μΧ αιώνας). Το Πραιτόριο ήταν ένα μεγάλο, πολυτελές κι επιβλητικό κτίριο που αποτελούσε την έδρα του Ρωμαίου Έπαρχου της Κρήτης και της Κυρηναϊκής. Ακόμη είναι εμφανή τα περίτεχνα πολυτελή μαρμάρινα δάπεδα, οι κολόνες και τα αγάλματα. Στο συγκρότημα υπήρχαν λουτρά, αυλή με κίονες, ιερό αφιερωμένο στους θεοποιημένους Αυγούστους, δικαστήρια και άλλα δημόσια κτίρια. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο το ερειπωμένο συγκρότημα διαμορφώθηκε σε μοναστήρι.
Θέρμες (λουτρά) Οι θέρμες
Οι Ρωμαίοι, όπως σε κάθε μέρος που πήγαν, φρόντισαν να κτίζουν τα αγαπημένα τους λουτρά. Έτσι και στη Γόρτυνα έκτισαν ένα μεγάλο συγκρότημα λουτρών (θέρμες) με πολλούς βοηθητικούς χώρους και αποχωρητήρια. Όπως και στα περισσότερα ρωμαϊκά λουτρά, έτσι και στη Γόρτυνα υπήρχαν θερμά λουτρά, λουτρά ενδιάμεσης θερμοκρασίας και ψυχρά λουτρά. Τα ερείπια των λουτρών στη Γόρτυνα δεν έχουν ανασκαφεί πλήρως, αλλά ο επισκέπτης μπορεί να πάρει μια ιδέα για τον χώρο (κοντά στο Πραιτόριο).
Ερείπια του Αγίου Τίτου Η μεγάλη βασιλική του Αγίου Τίτου
Τα ερείπια της Μεγάλης Βασιλικής (6ος αιώνας μΧ) της Γόρτυνας βρίσκεται σε απόσταση 200m νότια από τον κύριο αρχαιολογικό χώρο, στο δρόμο προς Μητρόπολη. Ο πεντάκλιτος ναός, που ανακαλύφτηκε τυχαία το 1978, ήταν πολύ μεγάλων διαστάσεων, αποτελώντας το μεγαλύτερο ναό της Κρήτης. Ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Τίτο, αλλά μετά την καταστροφή του από σεισμό (670μΧ), μετεγκαταστάθηκε στο ναό που βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο.
Ο Ναός του Πυθίου Απόλλωνα Ο ναός του Πυθίου Απόλλωνα
Ελάχιστα μέτρα βόρεια της μεγάλης βασιλικής, αν ακολουθήσουμε το δρόμο που οδηγεί στο Πραιτόριο, σύντομα θα δούμε το ιερό του Πύθιου Απόλλωνα (7ος αιώνας πΧ), που ανακαλύφτηκε το 1887. Ο ναός ήταν ο σημαντικότερος ναός της Γόρτυνας πριν την έλευση του Χριστιανισμού στην Κρήτη και την ίδρυση του ναού του Αγίου Τίτου. Δίπλα στο ναό υπήρχε μικρό θέατρο, υδραγωγείο και μερικές οικίες.
Ο Ναός των Αιγυπτιακών Θεοτήτων Ο Ναός των Αιγυπτιακών Θεοτήτων
Παραδίπλα βρισκόταν ο ναός της Ίσιδας, του Σάραπη και του Ερμή - Ανούβι. Αυτός ο ναός είναι ο μοναδικός ναός στην αρχαία Κρήτη, αφιερωμένος σε Αιγυπτιακές θεότητες. Το ιερό είχε υπόγεια κρύπτη καθαρμών και δεξαμενή.
