Μνημειακός Ελαιώνας Γόρτυνας
Ανάμεσα στα χωριά Άγιοι Δέκα και Μητρόπολη, στο κέντρο της πεδιάδας της Μεσαράς Ηρακλείου βρίσκονται τα ερείπια της Αρχαίας Γόρτυνας. Η Γόρτυνα υπήρξε η σημαντικότερη και πολυπληθέστερη πόλη της Κρήτης κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής εποχής. Στον ίδιο χώρο, όπου σήμερα περπατώντας ανάμεσα σε χωράφια συναντάμε τμήματα της αρχαίας πόλης, απλώνεται ένα εξίσου σημαντικό μνημείο της φύσης.
Πρόκειται για το μνημειακό Ελαιώνα της Γόρτυνας που καταλαμβάνει τεράστια έκταση και έχει ελαιόδεντρα ηλικίας πολλών αιώνων. Ο Ελαιώνας αποτελείται από χοντρολιές που παλιότερα ήταν η κύρια ποικιλία που καλλιεργούνταν στο νησί και που στα περισσότερα πεδινά εδάφη σήμερα έχει εκτοπιστεί από την ψιλολιά. Ένα περπάτημα μέσα στον ιστορικό ελαιώνα περιλαμβάνει πολλά σημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, αλλά και φυσικής ομορφιάς. Η περιήγηση ξεκινά πάνω στην άσφαλτο που ενώνει τους Αγίους Δέκα με τις Μοίρες και προς τα νότια.
Στο περπάτημά μας παντού συναντάμε σωρούς από πέτρες που κάποτε αποτελούσαν τμήματα κτιρίων, διάσπαρτα τμήματα αρχαίων τοίχων, διάσπαρτα κομμάτια από κεραμικά αγγεία αλλά και πεσμένους κίονες. Ο ελαιώνας φτάνει μέχρι τον περίφημο ναό των Αιγυπτίων Θεών, το Πραιτώριο και το ναό του Απόλλωνος. Κάθε ελιά από τη φύση της αποτελεί κι ένα ξεχωριστό έργο τέχνης και κάθε μία είναι εντυπωσιακή με ιδιαίτερο κορμό και σχήμα.
Η πιο ξεχωριστή από όλες είναι η λεγόμενη Μνημειακή Ελιά της Γόρτυνας που έχει ηλικία 16 αιώνων. Το σημαντικό γεγονός που κάνει την Ελιά της Γόρτυνας τόσο ξεχωριστή, σε σχέση με τις άλλες ελιές της Κρήτης που έχουν χαρακτηριστεί μνημειακές, είναι το γεγονός ότι μέσα στον κορμό της έχει ενσωματωθεί ένας ρωμαϊκός κίονας. Το φαινόμενο αυτό θεωρείται μοναδικό και η εξήγηση που δίνεται είναι ότι ο κίονας τοποθετήθηκε εκεί αιώνες πριν, όταν το δέντρο ήταν πολύ νεότερο και μικρότερο. Μεγαλώνοντας ο κορμός του δέντρου αγκάλιασε και εγκλώβισε μέσα του τον κίονα, ο οποίος έκτοτε αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του. Γύρω από το μνημειακό ελαιόδεντρο έχει καθαριστεί και καλλωπιστεί ο χώρος και υπάρχει ενημερωτική πινακίδα με την ιστορία του. Η ελιά αυτή έχει ανακηρυχθεί από τον Σύνδεσμο Ελαιοκομικών Δήμων Κρήτης και είναι χοντρολιά εμβολιασμένη σε αγριελιά.
