Υστερομινωικός Οικισμός Κάστρο Καβουσίου
Ο Υστερομινωικός οικισμός του Κάστρου βρίσκεται πάνω σε απόκρημνο λόφο της Θρυπτής, 3χλμ νότια του Καβουσίου της επαρχίας Ιεράπετρας, στον οποίο οδηγεί αρχαίο μονοπάτι. Η θέα στον κόλπο του Μιραμπέλου, στο άγριο φαράγγι του Μέσωνα, το βουνό της Μαλαύρας και το νησί της Ψείρας είναι μοναδική.
Οι πρώτες ανασκαφές στην κορυφή του Κάστρου διεξήχθησαν το 1900 από την Harriet Boyd, η οποία ερεύνησε δεκατρία δωμάτια. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν το 1901 σε νεκροταφείο που είχε εντοπιστεί στα νοτιοδυτικά του Κάστρου, στην τοποθεσία Σκάλα ή Αλώνι. Ανασκαφές διενεργήθηκαν και την περίοδο 1987-1992 υπό την αιγίδα της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών.
Η απόκρημνη κορυφή του Κάστρου, με υψόμετρο περίπου 710μ, είναι πάνω από τον ισθμό της Ιεράπετρας. Κοντά υπάρχουν άνδηρα (πεζούλες) που χρησιμοποιήθηκαν για καλλιέργειες. Οι ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν σε τρεις περιοχές: στην ανατολική και βόρεια πλαγιά, στη δυτική πλαγιά και στο διάσελο ανάμεσα στην κορυφή του Κάστρου και την ψευδοκορυφή (βορειοδυτικό οικοδόμημα). Τα αποτελέσματα της έρευνας μας δίνουν τη σπάνια ευκαιρία να παρακολουθήσουμε την αδιάκοπη εξέλιξη μιας κοινότητας της πρώιμης Εποχής του Σιδήρου ως την πρώιμη Ανατολίζουσα περίοδο (1200-600πΧ).
Τα στρωματογραφημένα δάπεδα και τα σύνολα κεραμικής προσφέρουν μια σπάνια σε πληρότητα για την Ανατολική Κρήτη κεραμική ακολουθία για ολόκληρη την περίοδο από το τέλος της εποχής του Χαλκού ως και την πρώιμη εποχή του Σιδήρου. Τη μακρά περίοδο της Υστερομινωϊκής κατοίκησης (1200-1025πΧ) διαδέχεται ο Πρωτογεωμετρικός οικισμός (1025-850πΧ) που είχε διευρυνθεί. Ο οικισμός άλλαξε μερικώς μορφή κατά τον 8πΧ αιώνα, όταν οι τριγύρω πλαγιές καλύφτηκαν από πεζούλες που υποστήριζαν μεγάλα σπίτια. Στις αρχές του 7ου αιώνα πολλά δωμάτια έπεσαν σε αχρηστεία και ο οικισμός παρήκμασε.
Τα δωμάτια έχουν μόνιμες εγκαταστάσεις οικιακής χρήσης, όπως έδρανα, αποθηκευτικούς χώρους, μικρές κόγχες και κτιστά ντουλάπια. Η σπανιότητα των δρόμων στον οικισμό σε συνδυασμό με την απόκρημνη θέση του δημιουργεί απορίες για το πώς οι κάτοικοι κυκλοφορούσαν μέσα σε αυτόν. Είναι πιθανό η μετακίνηση ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα του οικισμού να γινόταν από τις ταράτσες των σπιτιών με σκαλάκια.
Η κεραμική, τα εργαλεία, τα καλοδιατηρημένα οστά ζώων που βρέθηκαν στο Κάστρο παρέχουν πολλές πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των κατοίκων του, αλλά και τις σχέσεις τους με το φυσικό περιβάλλον και την αξιοποίηση των πόρων του. Για παράδειγμα το πλήθος των οστών βοοειδών, αιγοπροβάτων και χοίρων μας δίνουν πληροφορίες για την οργάνωση της κτηνοτροφίας, ενώ τα οστά ψαριών για την αξιοποίηση των θαλάσσιων πόρων, παρά την απόσταση από τη θάλασσα. Το μέγεθος του οικισμού μειώθηκε κατά την διάρκεια του 7ου αιώνα π.Χ. και τελικά το Κάστρο εγκαταλείφθηκε στο τέλος αυτού του αιώνα.
