Αρχιτεκτονική

Κοντά στις κατάφυτες Πηγές της άνω Ζάκρου μπορούμε να επισκεφτούμε το μουσείο Νερού και Υδροκίνησης, το οποίο στεγάζεται σε τρεις αναστηλωμένους νερόμυλους από το 2007. Είναι χαρακτηριστικό ότι ολόκληρη η περιοχή ως τις αρχές του 20ου αιώνα εξαρτιόταν από τη Ζάκρο, καθώς εδώ υπήρχαν 11 νερόμυλοι.

Η κρήνη νερού των Μοθιανών είναι από τις πιο όμορφες ολόκληρης της Κρήτης και βρίσκεται στο σημείο όπου αναβλύζει μια μικρή πηγή νερού η οποία ήτανε και η βασική πηγή ύδρευσης του οικισμού. Η πολύ όμορφη πέτρινη βρύση είναι χτισμένη με ντόπια πέτρα και φέρει χαραγμένη χρονολογία στην μπροστινή της πλευρά 1882.

Ο Μύλος του Γαζέπη βρίσκεται κοντά στο χωριό Νιπιδιτός κι έχει κηρυχθεί προστατευόμενο μνημείο από την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων. Εδώ ο Μαθιός Αποστολάκης από το Νιπιδιτό, που είχε το παρατσούκλι Gazep (δηλαδή «αντιδραστικός»), στα μέσα του 19ου αιώνα έκτισε έναν ανεμόμυλο. Στη συνέχεια πέρασε στα χέρια του γιου του Μιχάλη και μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο κληρονομήθηκε σε κάποιον Καλούδη.

Τα Κολοκάσια είναι ένας ερειπωμένος οικισμός της επαρχίας Σφακίων, κοντά στην έξοδο του φαραγγιού του Ασφένδου και κοντά στο χωριό Άγιος Νεκτάριος. Οι κάτοικοί του το εγκατέλειψαν κυρίως λόγω της απομονωμένης του θέσης και εγκαταστάθηκαν στον Άγιο Νεκτάριο. Σήμερα τα περισσότερα σπίτια είναι ερειπωμένα, ενώ μερικά έχουν αναπαλαιωθεί από Γερμανούς που αγόρασαν τα χαλάσματα. Τα σπίτια αποτελούν ζωντανό παράδειγμα της λιτής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των Σφακίων.

Ένα μικρό μυλοτόπι βρίσκεται νότια από το χωριό Χαρασό. Εκεί στέκουν ακόμα και σήμερα τρεις ανεμόμυλοι στη σειρά. Σε αυτό συναντάμε τον πιο σπάνιο τύπο ανεμόμυλου που υπήρχε στην Κρήτη. Τον εντελώς κυκλικό που γυρίζει με όλους τους ανέμους και ονομάζεται Ξετροχάρης.

Η ενδοχώρα της Κρήτης είναι γεμάτη από έρημα σήμερα χωριά, ακατοίκητα και ξεχασμένα. Πολλά από αυτά ερήμωσαν σχετικά πρόσφατα και άλλα αιώνες πριν και σήμερα φαίνονται ελάχιστα απομεινάρια που αποδεικνύουν την ύπαρξή τους. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά έρημα χωριά της Κρήτης το οποίο ήταν σχετικά μεγάλο ήταν τα Καλαθιανά.

Κατά τη μάχη του Λασιθίου, το 1867, οι μύλοι που βρισκόταν κοντά στους Ποτάμους καταστράφηκαν από τους Τούρκους. Έτσι, το μυλοτόπι μεταφέρθηκε στη δύσβατη περιοχή Ασφεντάμι, ενώ αργότερα μεταφέρθηκε στο μεγάλο μυλοτόπι στο Σελί Αμπέλου.

Βόρεια από το Μοχό στέκουν ακόμα και σήμερα κόντρα στο πείσμα του καιρού 5 ανεμόμυλοι στη σειρά. Σε αυτό μυλοτόπι συναντάμε και τους δύο τύπους ανεμόμυλου που υπήρχαν στην Κρήτη. Τον εντελώς κυκλικό που γυρίζει με όλους τους ανέμους και ονομάζεται Ξετροχάρης και τον πιο συνηθισμένο που γυρίζει μονάχα με ένα συγκεκριμένο άνεμο που ονομάζεται Αξετροχάρης ή Μονόμπαντος ο οποίος έχει σχήμα μακρόστενο με στρογγύλη στη μία του άκρη όπου βρίσκεται ο μύλος.