Μονή Παναγίας Φανερωμένης Ιεράπετρας
Η Μονή Φανερωμένης ή Παναγία Γουρνιών βρίσκεται κοντά στα Γουρνιά της επαρχίας Ιεράπετρας, βορειοδυτικά της Παχειάς Άμμου, 24χλμ νότια του Αγίου Νικολάου. Είναι ανδρική μονή κτισμένη σε απότομη πλαγιά σε υψόμετρο 540 μέτρων με εκπληκτική θέα στη θάλασσα. Το καθολικό της Μονής είναι κτισμένο μέσα σε μια σπηλιά. Η εκκλησία είναι δίκλιτη και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και στη Ζωοδόχο Πηγή.
Το Μοναστήρι αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της Ανατολικής Κρήτης. Το δεκαπενταύγουστο, που εορτάζει η Μονή, καθημερινά συρρέει πλήθος πιστών, πολλοί από τους οποίους ανεβαίνουν με τα πόδια προκειμένου να εκπληρώσουν κάποιο τάμα τους,
Η θέση της μονής είναι οχυρή, θυμίζοντας φρούριο ψηλά πάνω από τη θάλασσα. Αυτή η θέση της δείχνει τον αμυντικό χαρακτήρα της απέναντι στις συχνές επιδρομές πειρατών στα παράλια της Κρήτης. Η αρχιτεκτονική της διάταξη θυμίζει τα μοναστήρια που ανοικοδομήθηκαν στα τέλη του 16ου και 17ου αιώνα.
Σύμφωνα με την παράδοση, κάποτε ένας βοσκός έχανε κάθε μεσημέρι το μπροστάρη κριό του, δηλαδή τον οδηγό του κοπαδιού. Μια μέρα τον ακολούθησε και είδε τον τράγο να πίνει νερό που έρρεε από μια σπηλιά. Πλησίασε και τότε μέσα στη σπηλιά του «φανερώθηκε» η εικόνα της Θεοτόκου σε κάποιον βοσκό, εξ ου και το όνομα Φανερωμένη. Όταν πήρε την εικόνα και τη μετέφερε στη στάνη του, αυτή εξαφανίστηκε και ο βοσκός την ξαναβρήκε στη σπηλιά, όπου και κτίστηκε η Μονή. Λένε ότι η ίδια εικόνα κατά περιόδους, ιδιαίτερα τον δεκαπενταύγουστο και τις άλλες θεομητορικές εορτές, επανεμφανίζεται στους πιστούς και κατά μυστηριώδη τρόπο πάλι χάνεται.
Το σπήλαιο κατά την Ενετοκρατία διαμορφώθηκε σε ναό, οι τοίχοι του οποίου είναι κατάγραφοι. Οι τοιχογραφίες, ωστόσο, είναι μαυρισμένες από τον καπνό που προήλθε από πυρκαγιά που προκάλεσαν πιθανόν οι Τούρκοι. Το ιερό επικοινωνεί με δεύτερο σπήλαιο, από το οποίο ρέει νερό που χρησιμοποιείται ως αγίασμα. Η πρόσβαση σε αυτό γίνεται με σκάλα που οδηγεί από την κεντρική αυλή στον ναό, μπροστά από τον οποίο υπάρχει μικρή αυλή και άλλα μικρά κτίσματα. Τα κτίσματα έχουν κτιστεί έτσι ώστε οι εξωτερικοί τους τοίχοι να σχηματίζουν τείχος, στην κορυφή των οποίων υπήρχαν πολεμίστρες και επάλξεις (σκοπιές). Μέσα στο φρουριακό συγκρότημα υπήρχε αρτοποιείο, αποθήκες τροφίμων και τα κελιά. Πάνω από την κύρια είσοδο υπήρχε η «ζεματίστρα», μια τρύπα από την οποία έριχναν καυτό λάδι ή λιωμένο μολύβι στους εχθρούς.
Η μονή Φανερωμένης ήταν πολύ πλούσια και είχε ως μετόχια τις μικρότερες μονές Αρμού, Εξακουστής και Καρυδιανής. Η πλούσια περιουσία της μονής ήταν και η αιτία αντιπαράθεσης μεταξύ της μονής και των αγάδων της Ιεράπετρας.
Όμως πέρα από το θρύλο, η μονή αποτελεί και ένα ιστορικό μοναστήρι, όπου κατέφευγαν για προστασία και ενδυνάμωση οι Κρήτες επαναστάτες, όπως ο Φραγκίσκος Τσαντηράκης ή Παπαδάκης, στα δύσκολα χρόνια της ενετικής και τουρκικής υποδούλωσης. Επίσης, εδώ λένε ότι υπήρξε το πρώτο κρυφό σχολειό επί Τουρκοκρατίας. Τέλος, εδώ γαλουχήθηκε η Ροδάνθη, που αργότερα μεταμφιεσμένη σε άνδρα με το ψευδώνυμο Σπανομανόλης, κατατάχτηκε στο σώμα του Καπετάν Καζάνη από το Μαρμακέτω Λασιθίου και πολέμησε τους Τούρκους.
Χρονολόγιο
961-1211: Ιδρύεται η Μονή
1293: Οι επαναστάτες Αλέξιος Καλλέργης, Μελισσινός, Καβάσιλας και Χαμολέος συναντιούνται κρυφά στη Μονή την Κυριακή των Βαΐων για να αποφασίσουν το μέλλον του αγώνα τους κατά των Ενετών.
1624: Η μονή ανακαινίζεται
