Η ακμή των μεγάλων μινωικών ανακτόρων και των επιβλητικών κατασκευών συντελέστηκε από το 2000 π.Χ. έως το 1400 π.Χ.. Το 1700 π.Χ. οι μινωικές πόλεις ισοπεδώθηκαν από κάποιον αστάθμητο παράγοντα, πιθανώς την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Τα ανάκτορα ξανακτίστηκαν λαμπρότερα, αλλά η καταστροφή των μεγάλων μινωικών κέντρων από τους Μυκηναίους περίπου το 1400 π.Χ. ήταν η απαρχή της παρακμής. Η μινωική κοσμοκρατορία κλονίστηκε ανεπανόρθωτα, με αποτέλεσμα να μη μπορεί να επανακάμψει και να σβήσει στους επόμενους αιώνες, επιτρέποντας στους Αχαιούς και στους Δωριείς να κατακτήσουν το νησί.
Οι κάτοικοι των παραθαλάσσιων περιοχών, που για πρώτη φορά ένιωσαν την απειλή να κυριεύει το νησί τους, αποσύρθηκαν στις πλέον αφιλόξενες και απόκρημνες κορυφές. Τότε ξεκίνησε η λεγόμενη Σκοτεινή Περίοδος (1200 π.Χ. – 800 π.Χ.), κατά την οποία κτίστηκαν πόλεις στα πιο δύσβατα και φυσικά οχυρωμένα σημεία. Ακόμη και σήμερα δεν έχει εξακριβωθεί τι ανάγκασε τους Μινωίτες να εγκαταλείψουν την εύφορη γη τους και να κτίσουν απόρθητες πόλεις σε ανεμοδαρμένες κορυφές, όπως το επιβλητικό Καρφί, το Φλεκτρό, το Κάστρο Καβουσίου, ο Αζοριάς, ο Βροντάς, η Καστροκεφάλα, το Κυριμιανού, η Φρατιανή Κεφάλα και άλλες.
- 1
- 2
Υστερομινωικός Οικισμός στο Καρφί 
Το Καρφί είναι ένα μεγάλο βραχώδες εξόγκωμα στις κορυφές των Δικταίων Όρεων, με απίστευτη θέα προς τις βόρειες ακτές της Κρήτης και το Οροπέδιο Λασιθίου, κοντά στη Μονή Κεράς Καρδιωτίσσης. Στη κορυφή του, σε υψόμετρο 1200m, έχουν εντοπιστεί ίχνη από μινωικό ιερό κορυφής.
Σε μια απόκρημνη κορυφή, φυσικά οχυρή, κοντά στο Καλό Χωριό, βρίσκονται τα ερείπια του Υστερομινωικού οικισμού Βρόκαστρο (ή Βρώκαστρο). Ανήκει κι αυτός στους δεκάδες οικισμούς της σκοτεινότερης περιόδου της Κρήτης, μετά την καταστροφή του Μινωικού Πολιτισμού (1200-800πΧ), που κτίστηκαν στις πλέον αφιλόξενες και δύσκολα προσβάσιμες κορυφές των Κρητικών βουνών.
Στην κορυφή του βραχώδους εξάρματος του Προφήτη Ηλία κοντά στο Σμάρι Πεδιάδος, σε υψόμετρο 590μ, βρίσκονται τα ερείπια ακρόπολης με ισχυρό οχυρωματικό περίβολο. Το σημείο έχει πανοραμική θέα σε όλη την επαρχία Πεδιαδας κι επέβλεπε τις εύφορες πεδιάδες του Καστελίου και του Σμαρίου. Κατά την αρχαιολόγο Χατζή-Βαλλιάνου εδώ ήταν η πραγματική θέση της αρχαίας Λύττου που αναφέρεται στον Όμηρο. Η πόλη κατοικήθηκε από το 1800 π.Χ. ως το 630 π.Χ., πριν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους της.
Στα (Ε)λληνοπεράματα Ηρακλείου και σε απόσταση αναπνοής από τη θάλασσα και τις εγκαταστάσεις της Δ.Ε.Η. ορθώνεται απότομος σαν πέτρινο θηρίο ο λόφος της Καστροκεφάλας. Με σχήμα πυραμίδας και υψόμετρο 355 μέτρα από το επίπεδο της θάλασσας έχει μοναδική θέα στη θάλασσα, στον οικισμό της Ρογδιάς, στην ιερή από αρχαιοτάτων χρόνων πυραμίδα του Στρούμπουλα, αλλά και σε όλο τον γόνιμο κάμπο του Ηρακλείου.
Ο Αναύλοχος είναι απότομος ορεινός όγκος, ανατολικά του φαραγγιού του Σελλινάρι. Σε αυτό το αφιλόξενο μέρος έχουν εντοπιστεί ίχνη μεταμινωικού οικισμού (9-6ος αιώνας π.Χ.) με δεξαμενές, τείχη, τάφους και ιερό.
Ο υστερομινωϊκός οικισμός του Αζοριά ήταν κτισμένος σε λόφο με δύο κορυφές 1km νοτιοδυτικά του σημερινού χωριού Καβούσι. Η πόλη ήκμασε την Αρχαϊκή Περίοδο (7ος – 5ος αιώνας πΧ).
Ο Υστερομινωϊκός οικισμός του Κάστρου βρίσκεται πάνω σε απόκρημνο λόφο 3km νότια του Καβουσίου, στον οποίο οδηγεί αρχαίο μονοπάτι. Η θέα στον κόλπο του Μιραμπέλου, στο άγριο φαράγγι του Μέσωνα, τα βουνά της Μαλαύρας και το νησί της Ψείρας είναι μοναδική.
Ο υστερομινωικός οικισμός του Βροντά βρίσκεται σε πανοραμική θέση, 2km νότια του Καβουσίου Ιεράπετρας. Κατοικήθηκε μετά την δύση του Μινωϊκού Πολιτισμού από Μινωίτες που αποσύρθηκαν στις κορυφές των Κρητικών βουνών για να προστατευτούν από τις απειλές των νέων Δωρικών φύλων που κατέλαβαν την Κρήτη.
- 1
- 2
