Παράδοση

Το πολυπολιτισμικό και το μακρινό παρελθόν της Κρήτης αντικατοπτρίζεται σε όλες τις εκφάνσεις του σύγχρονου Κρητικού, όπως η γλώσσα, ο χορός, η μουσική, η διατροφή, οι τέχνες, οι χειροτεχνίες.

Η λαϊκή παράδοση της Κρήτης αποτελεί μια ανεξάντλητη σύγχρονη πολιτιστική οντότητα με ήθη και έθιμα, υλικά και πνευματικά πατροπαράδοτα στοιχεία, αρχαίες συνήθειες που έχουν διαμορφώσει τον πυρήνα της ζωής των σύγχρονων Κρητικών και μένουν άσβεστα στο πέρασμα των χρόνων. Η κρητική διάλεκτος θεωρείται η μακροβιότερη στον Ελλαδικό χώρο και έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης και έρευνας. Δεκάδες λέξεις έχουν αμιγώς αρχαιοελληνικό ή αρχαϊκό παρελθόν, ενώ πολλές είναι και οι γλωσσικές επιρροές από τους Άραβες, τους Ενετούς και τους Οθωμανούς.

Απόγονοι του Δία

Οι άνθρωποι της Κρήτης σκληραγωγημένοι από τις δυσκολίες της ζωής, αλλά πάντα γνήσιοι και χαμογελαστοί, χαίρονται όταν μοιράζονται τα συναισθήματα τους και τη φιλοξενία τους με τους επισκέπτες τους.

Η λέξη φιλοξενία προέρχεται από τις δύο ελληνικές λέξεις φίλος και ξενία και σημαίνει να γίνεσαι φίλος με τον ξένο.

Ως γνήσιοι απόγονοι του Κρηταγενή Ξένιου Δία, του θεού των θεών, των ανθρώπων και της φιλοξενίας, οι Κρητικοί φημίζονται για τη φιλοξενία τους, την οποία προσφέρουν με πάσα ανιδιοτέλεια και με μόνο κίνητρο το σεβασμό προς τον συνάνθρωπό τους.

Δεν υπάρχει περίπτωση να σταματήσει κάποιος σε ένα καφενείο ενός χωριού για να ζητήσει οποιαδήποτε βοήθεια και οι ντόπιοι να μην τον κεράσουν τουλάχιστον μια ρακή!

Μύθοι

Η Κρήτη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με μύθους και θρύλους, που πηγάζουν από τα βάθη των αιώνων. Αρχικά, σε αυτόν τον ιδιαίτερο χώρο τοποθετήθηκε η γέννηση του Ξένιου Δία από τη Ρέα, του μετέπειτα πατέρα των θεών, των ανθρώπων και της φιλοξενίας. Τα Σπήλαια του Ψυχρού και του Ιδαίου άντρου είναι συνυφασμένα με τη γέννηση και την ανατροφή του.

Αργότερα, ο Δίας με τη μορφή ταύρου, άρπαξε την όμορφη νύμφη Ευρώπη από τη Φοινίκη και τη μετέφερε στην Κρήτη. Με τη συνεύρεση του Δία και της Ευρώπης κάτω από τον αειθαλή πλάτανο της Γόρτυνας, που υπάρχει και σήμερα, γεννήθηκε ο Μίνωας, ο βασιλιάς του πρώτου λαμπρού ευρωπαϊκού πολιτισμού, του Μινωικού και πήρε η ήπειρος Ευρώπη το σημερινό της όνομα.

Ήταν εδώ που για πρώτη φορά ο πολυμήχανος τεχνίτης Δαίδαλος, κατασκεύασε το διάσημο Λαβύρινθο, όπου φυλάκισε τον Μινώταυρο, και αργότερα αγνόησε το νόμο της βαρύτητας πετώντας μακριά με το γιο του Ίκαρο. Στον ίδιο χώρο, ο Θησέας σκότωσε το Μινώταυρο, χρησιμοποιώντας το μίτο της Αριάδνης.

Ο χάλκινος γίγαντας Τάλως, το πρώτο ρομπότ στη μυθολογία, ως άγρυπνος φύλακας τριγυρνούσε την Κρήτη τρεις φορές την ημέρα για να την προστατεύει από τους εισβολείς, πριν τον εξουδετερώσουν οι Αργοναύτες.

Ακόμη και σήμερα υπάρχουν θρύλοι με ξωτικά και "φανταξά" με γνωστότερο τους Δροσουλίτες, σκιές που περπατούν τις πρώτες ώρες της αυγής μεταξύ Μαΐου και Ιουνίου έξω από το φρούριο του Φραγκοκάστελου. Είναι οι ψυχές στρατιωτών που έχασαν εκεί τη ζωή τους σε μάχη με τους Οθωμανούς.

Μουσική Παράδοση

Το νησί έχει μια μακρά και πλούσια μουσική παράδοση, με βαθιές ρίζες στην αρχαιότητα, έντονα επηρεασμένη από τη βυζαντινή μουσική και εμπλουτισμένη από τον μουσικό πολιτισμό της ευρύτερης ανατολικής Μεσογείου. Μέσα από τις μικρές και μεγάλες γιορτές στις οποίες συμμετέχουν, οι κάτοικοι έρχονται σε επαφή και γίνονται «μύστες» της ιδιαίτερης μουσικής κουλτούρας, της κρητικής μουσικής.

Η κρητική μουσική παράδοση θεωρείται η πιο ζωντανή στον ελλαδικό χώρο, γιατί όχι μόνο συνεχίζει να εξελίσσεται και να ενσωματώνει δημιουργικά σύγχρονα μουσικά στοιχεία, αλλά παράλληλα καταφέρνει να εκφράζει και να σχολιάζει με ζωντανό τρόπο τη σημερινή πραγματικότητα.

Ο αυτοσχεδιασμός είναι ένα από τα χαρακτηριστικά των κρητικών καλλιτεχνών. Oι μουσικοί, δεν περιορίζονται στην τυπική επανάληψη των βασικών μελωδιών, αλλά εμπλουτίζουν το παίξιμό τους με αυτοσχεδιασμούς που συνοδεύουν τους χορευτές, οι οποίοι με τη σειρά τους αυτοσχεδιάζουν χορεύοντας.

Οι μαντινάδες, μικρά δίστιχα ποιήματα, αντανακλούν τα συναισθήματα, τη σκέψη και τη ζωή του Κρητικού λαού και εκφράζουν το παράπονο, τον έρωτα, τη στάση για τη ζωή και κάθε συναίσθημα που πηγάζει από την ευαίσθητη κρητική ψυχή. Εντυπωσιακές είναι οι «μαντιναδομαχίες», όπου η μία μαντινάδα διαδέχεται την άλλη ως απάντηση ή ως πρόκληση στον "αντίπαλο" ριμαδόρο και το γλέντι κρατεί για ώρες.

Στη Δυτική Κρήτη οι άντρες στις παρέες ερμηνεύουν τα ριζίτικα τραγούδια, το πιο πρωτόγονο είδος της μουσικής και ποιητικής παράδοσης.

Οι χοροί του νησιού

Οι Ελληνικοί χοροί και η μουσική πρωτοεμφανίστηκαν στην Κρήτη, όπου λέγεται ότι η μητέρα των Θεών, η Ρέα, τους δίδαξε στους Κουρήτες για να εξαγνίζονται. Ο πιο φημισμένος κρητικός χορός ήταν ο πυρρίχιος. Οι σημερινοί Κρητικοί χοροί, πασίγνωστοι σε όλη την Ελλάδα, αποτελούν απόηχους των χορών των Κουρητών.

Σήμερα, οι παραδοσιακοί Κρητικοί χοροί χορεύονται από άνδρες και γυναίκες, που στις επίσημες εκδηλώσεις φορούν τη θαυμάσια κρητική φορεσιά. Είναι άλλοτε γρήγοροι και άλλοτε αργοί, πάντα όμως δυναμικοί και επιβλητικοί, ενώ όταν χορεύονται από παρέες ανδρών παραπέμπουν άμεσα στους πολεμικούς χορούς των Κουρητών.

Πάντα με το ρυθμό της λύρας ή του βιολιού, συνοδευόμενα κυρίως από λαούτο και σπανιότερα από μπουλγαρί, ασκομαντούρα ή θιαμπόλι, οι χορευτές σε κύκλο παρουσιάζουν τον πολύπλοκο βηματισμό στα βασικά είδη χορών, με τον πρώτο του κύκλου, συνήθως άνδρα, στηριζόμενο στο δεξί χέρι του δεύτερου, να κάνει με μεγάλη δεξιοτεχνία ξεχωριστές φιγούρες, τα περίφημα «ταλίμια».

Κάθε περιοχή του νησιού έχει τους δικούς της παραδοσιακούς χορούς, πολλοί από τους οποίους διατηρούν την αρχέγονη κυκλική τυπολογία τους και χορεύονται συστηματικά ακόμη και σήμερα. Οι κυριότεροι χοροί είναι ο πεντοζάλης, ο καστρινός πηδηχτός, η σούστα, ο σιγανός συρτός και ο χανιώτικος συρτός.

Η φημισμένη μελωδία «Ζορμπάς» του Μίκη Θεοδωράκη βασίζεται σε μια παλιότερη εκδοχή του χανιώτικου συρτού.

Η Κρητική Διατροφή

Η Κρητική διατροφή κρύβει μέσα της μια φιλοσοφία ζωής, αναφέρεται στο τρόπο ζωής των Κρητικών, όπου το φαγητό περικλείει ολόκληρο πολιτισμό.

Οι κάτοικοι αυτού του φιλόξενου τόπου ανέπτυξαν τις πανάρχαιες διατροφικές τους συνήθειες, με ότι απλόχερα προσφέρει η κρητική γη: ελαιόλαδο, στάρι, κρασί, μέλι, τυρί, χόρτα και αρωματικά φυτά. Το κρέας υπάρχει στο τραπέζι σχετικά σπάνια, ειδικά λόγω των μεγάλων περιόδων νηστείας.

Οι συγκεντρώσεις των Κρητικών γύρω από ένα τραπέζι, με τη συνοδεία μουσικής και χορού αποτελούν την αγαπημένη τους συνήθεια, αποσκοπώντας στην έκφραση της φιλοξενίας και τη σύσφιξη των κοινωνικών σχέσεων.

Εκδηλώσεις

Οι Κρητικοί ανέκαθεν αγαπούσαν τις τέχνες και τις εκδηλώσεις, στις οποίες μπορούν να έρθουν σε επαφή με τους συνανθρώπους τους και να μοιραστούν τα συναισθήματά τους.

Τα καλοκαιρινά βράδια σε διάφορες πόλεις του νησιού πραγματοποιούνται εκθέσεις τεχνών και φεστιβάλ θεάτρου, μουσικής, κινηματογράφου και χορού. Πολλές είναι και οι συναυλίες που πραγματοποιούνται σε στάδια, σε αρχαιολογικούς χώρους, στα τείχη των πόλεων ή σε μικρά θεατράκια στην ύπαιθρο.

Ακόμη και οι εορτές των αγίων πάντα πλαισιώνονται με μεγάλα πανηγύρια υπό τη συνοδεία Κρητικής λύρας και χορών, στις πλατείες των χωριών ή στις εκκλησίες, φέρνοντας στην επιφάνεια έθιμα που κρατούν από τη μινωική Κρήτη.

Πολλαπλές είναι οι εορτές που έχουν συσχετιστεί με κάποιο προϊόν ενός χωριού και αποτελούν πάντα την αφορμή για ένα μεγάλο γλέντι. Γιορτές πατάτας, ρακής, κολοκυθιού, εφτάζυμου, ξεφουρνίσματος, κρασιού, μυζήθρας, γραβιέρας, χοχλιού (σαλιγκαριού), κερασιού, μήλου είναι λίγα από τα γλέντια που συνοδεύονται από δωρεάν δοκιμή των παραδοσιακών προϊόντων της κάθε περιοχής.

Όταν έρθει ο σύντομος χειμώνας, η όρεξη για γλέντι δεν σταματάει. Οι παρέες μαζεύονται στα ρακοκάζανα, στα οποία η ιεροτελεστία της απόσταξης της ρακής, μετατρέπεται σύντομα σε ένα παραδοσιακό γλέντι με χορό και μουσική.

Πολιτισμός του νερού και του αέρα

Το περιορισμένο υδάτινο δυναμικό της Κρήτης, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, οδήγησε τους κατοίκους της στην κατασκευή μεγάλων έργων για τη μεταφορά νερού στις πόλεις. Ακόμη και σήμερα προκαλούν θαυμασμό τα σωζόμενα τμήματα του μεγάλου υδραγωγείου που μετέφερε νερό στην αρχαία Χερσόνησο και κυρίως οι υδατογέφυρες του γιγαντιαίου Ενετικού υδραγωγείου, που μετέφερε νερό στο κέντρο του Μεγάλου Κάστρου (του Ηρακλείου) από πηγές στις Αρχάνες και στο Σκαλάνι.

Στις μεγάλες πόλεις, το νερό διοχετευόταν στους κατοίκους μέσω περίτεχνων κρηνών, με πιο γνωστή την κρήνη του Μοροζίνι, στο κεντρικότερο σημείο του Ηρακλείου. Σε πολλές περιοχές της Κρήτης όπου το νερό σπανίζει, όπως το ορεινό Μιραμπέλο, συναντάμε ακόμη και σήμερα μεγάλες στέρνες και πηγάδια.

Παρόλο που η Κρήτη δε φημίζεται για τα μεγάλα ποτάμια της, ακόμη και σήμερα εντυπωσιάζουν μερικές από τις ομορφότερες λιθόκτιστες γέφυρες στην Ελλάδα. Η πιο διάσημη είναι η καμαρωτή γέφυρα του Πρέβελη, ενώ πολύ μεγάλης αρχαιολογικής σημασίας είναι η αρχαία γέφυρα της Ελεύθερνας, που είναι κτισμένη με το εκφορικό σύστημα, και η Ελληνική Καμάρα στον Αποκόρωνα.

Στη Δυτική Κρήτη, όπου οι βροχοπτώσεις είναι περισσότερες, συναντάμε συχνά νερόμυλους όπου άλεθαν παλιά τα σιτηρά. Ωστόσο, η έλλειψη τρεχούμενου νερού στην Ανατολική Κρήτη, έστρεψε τους κατοίκους στην εκμετάλλευση του ανέμου. Έτσι, στην Ανατολική Κρήτη συναντάμε πολλές συστάδες από ανεμόμυλους, τα μυλοτόπια. Το μυλοτόπι της Αμπέλου στο Οροπέδιο Λασιθίου είναι το μεγαλύτερο στην Ελλάδα, ενώ πολλά μυλοτόπια συναντάμε στο ορεινό Μιραμπέλο. Εκτός από το άλεσμα των σιτηρών, η ανάγκη άντλησης νερού για την άρδευση των μεγάλων καλλιεργούμενων περιοχών ώθησε τους Λασιθιώτες να εμπνευστούν την κατασκευή ελαφριών ανεμόμυλων για να αντλούν νερό από πηγάδια, που ακόμη και σήμερα γυρνούν στα οροπέδια του Λασιθίου και της Ζίρου.

Το Οροπέδιο Λασιθίου στα μέσα του προηγούμενου αιώνα διέθετε περίπου 12.000 μεταλλικούς ανεμόμυλους, όντας το πρώτο μεγάλο αιολικό πάρκο στον κόσμο με ισχύ περίπου 5MW.